U šestom dijelu ankete nalaze se odgovori Tomislava Markovića, Tanje Stupar Trifunović i Siniše Tucića.
Marković je pjesnik. Autor je dvije zbirke pjesama: “Vreme smrti i razonode” (2009.) i “Čovek zeva posle rata” (2015.). Napisao je, između ostalog, songove za komad Rajka Đurića i Zlatka Pakovića „Ubiti Zorana Đinđića“ (2013.), stihove za album grupe Ah, Ahilej “Pesme zlih volšebnika”. Zamjenik je glavnog urednika portala E-novine.
Stupar Trifunović je pjesnikinja i urednica časopisa za književnost umjetnost i kulturu Putevi. Objavila je četiri zbirke pjesama: “Kuća od slova” (1999.), “Uspostavljanje ravnoteže” (2002.) i “O čemu misle varvari dok doručkuju” (2008.), “Glavni junak je čovjek koji se zaljubljuje u nesreću” (2010.). Za roman “Satovi u majčinoj sobi” (2014.) dobila je Evropsku nagradu za književnost.
Tucić je pjesnik. Tokom devedesetih delovao je u okviru umetničke grupe MAGNET, koja je poznata po tome što se u svojim umetničkim performansima angažovala protiv tadašnjeg režima. Bavi se scenskim izvođenjem. Objavio je zbirke pjesama: “Betonska koma” (1996.), “Krvava sisa” (2001.), “Nove domovine” (2007.), “Metak” (2012.). Jedan je od priređivača zbornika nove novosadske poezije “Nešto je u igri” (2008.).
Tomislav Marković
SIC: Šta je društveno-politički angažovana književnost? U čemu vidite njene suštinske odlike: u autorovim motivima, temama djela, ideološkim stavovima koje ono propagira ili u njegovim efektima na društvene procese?
MARKOVIĆ: Društveno-politički angažovana književnost je književnost koja se bavi društvenim i političkim temama. Obično se javlja u zemljama gde postoje društvo, politika i književnost. Za potrebe ove ankete možemo se pretvarati da na takozvanim “ex-yu prostorima”, u takozvanoj “regiji”, u takozvanoj Takozvaniji još postoje društvo, politika i književnost. Predrag Matvejević u “Rečniku književnih termina” kaže da “angažman označava aktivan stav umjetnika prema društvenoj i političkoj stvarnosti, određenost prema aktuelnosti, volju da se ‘promijeni svijet’ i, obično, borben odnos prema onome što tu promjenu zaustavlja”. Dakle, angažovana književnost bi obuhvatila sve što ste naveli u svom pitanju: teme, motive, ideološke stavove i efekte na društvenu stvarnost. Kad smo kod ovog potonjeg, nešto sam na tu temu već formulisao, pa mi dozvolite da citiram sebe: “Ako pesnici veruju da su napisali pesmu protiv neke društvene ili političke pojave i da će to nešto da promeni, rekao bih da se ljuto varaju. Poezija može da ima efekat na društvo, ali je mnogo efikasnija u okviru političkog pokreta. Pisanje može da bude deo političkog delovanja, ali nikako ne može da bude surogat za političko organizovanje, nekakva vrsta utehe i umirenja savesti. Ni Oskar Davičo ili Đorđe Jovanović, na primer, nisu ništa promenili samo pisanjem pesama, već političkim delovanjem u KPJ i NOB-u. Pritom, njihovo književno delo ima znatno šire horizonte od ideologije za koju su se borili i ne može se svesti na nju. S druge strane, da su Matija Bećković i Rajko Petrov Nogo samo drljali svoja stihotvorenija, ne bi došlo do nacionalističke kontrarevolucije. Ali, uz logističku podršku haubica, tenkova, Miloševića, Karadžića i Mladića, i najgora poezija počne da deluje”.
Dominacija nacionalizma u našim društvima stvara perverznu situaciju, dominantni simbolički poredak zasniva se na ideji da ljudski život ne vredi ništa, a proizvodi ljudskog duha onda ne vrede ni toliko, a tek pokušaji estetskog uobličenja “neprimljivog položaja čoveka” – e, to su već neke besmislene zaludice. U tom smislu, svaki književni pokušaj, svako istinsko pregnuće pevanja i mišljenja je angažovano, jer se suprotstavlja vladajućem delatnom nihilizmu i destrukciji. Opet, u nekim srećnijim i bogatijim zemljama, angažovana umetnost je ozbiljna industrija u kojoj se vrte milioni evra, što je dovelo do masovne proizvodnje ničega sa “ispravnim” ideološkim predznakom, ali to je već neka druga priča.
SIC: Da li književnost, danas i ovdje, treba biti društveno-politički angažovana?
MARKOVIĆ: Na slična pitanja glede angažovane književnosti u jednoj anketi vođenoj daleke 1963. godine, pesnik Danijel Dragojević odgovorio je tekstom “Veronikin rubac”, na osnovu hrišćanske legende koja govori o Veroniki čijim je rupcem Hrist obrisao lice na Golgoti, a na rupcu je ostao njegov portret. Tekst je dostupan na netu, citiraću samo završni deo: “Ta slika, taj rubac, znak je te uzajamnosti, znak ljubavi i vjere u čovjeka koji odlazi sa ovog svijeta i već se, tako reći, ne nalazi ovdje. Ali to nije, kao što vidimo, idilična ljubav, već ljubav nastala u patnji kojom Veronika sudjeluje u muci Krista. Tako je portret nastao u središtu ljubavi i muke. A ne znači li pasija i ljubav i muku istovremeno? Tko je autor tog portreta, Krist ili Veronika, ne bih znao kazati. Valjda oboje. Jedan nikako. Prava riječ, pravi portret nastaje od istinske vezanosti za tuđu muku. To je, mislim, prava angažiranost, koja se ne prestaje nikada događati. Umjetnik i čovjek uopće ne smije zaboraviti da je taj portret napravljen i od naše pljuvačke na Njegovu licu, pljuvačke ljudi koji će ga ubiti i među kojima se mi uvijek nalazimo”.
Dakle, angažman je istinska vezanost za tuđu patnju, tu je rodno mesto angažovane književnosti. Osetljivost na ljudske nevolje, na nepravdu, na zlo koje se nanosi ljudima, na sveopšte nasilje nad čovekom, na nepodnošljivo stanje u kojem provodimo život, mislim da tu treba tražiti začetke angažmana. Teško je ostati ravnodušan na patnju i zlo. Međutim, pitanje je da li je takvo što u književnosti uopšte moguće, jer tuđa patnja nije naša patnja, ma kolike zalihe empatije imali. Pisanje o tuđim mukama je ipak samo – pisanje, u najboljem slučaju potvrda onome ko pati da u svojoj patnji nije usamljen. Nije ni to za potcenjivanje, ali pisanje ipak nije Veronikin rubac. Telo je granica koja se ne može preći, bespovratno smo razdvojeni, nikakav tekst ne može tu liniju da izbriše. Mogli bismo ovde da odemo i korak dalje od Dragojevića, pa da se prisetimo Franje Asiškog i španskih Karmelićana koji su se zlopatili sa sličnim problemom. Njih je empatija sa drugima, a ponajviše sa Hristom, dovela do stigmata, do vidljive konverzije saosećanja sa drugim u sferu telesnog. Rane koje su dobili nalazile su se na njihovim telima, ali one nisu bile njihove, već Hristove. Granica je pređena. Istinska vezanost za tuđu muku dovela je do izjednačavanja onog ko pati i onog ko saoseća sa tuđom patnjom. Patnja više nije tuđa, već naša, vidljiva na našem telu. Mogli bismo reći da su stigmate najviša tačka angažovane umetnosti. A pesme ne krvare, i to je skandal. Eto, na angažman bi se moglo gledati i sa pozicije nečega što se nekada zvalo teologija velikog petka. Sa te tačke možda bi se mogli čitati i radovi Pjotra Pavlenskog, najangažovanijeg umetnika današnjice.
SIC: U kolikoj mjeri je i na koji način recentna domaća odnosno regionalna književnost društveno-politički angažovana? Smatrate li da, u tom smislu, stanje treba mijenjati? Ako da, ko da to učini i kojim sredstvima? Ako ne, na koji način ćete to ne učiniti?
MARKOVIĆ: Imam utisak da živimo u pustinji, a razgovaramo o vodopadima, bujnoj vegetaciji i širokim, plovnim rekama koje navodnjavaju plodne oranice. Živim u postgenocidnom društvu u kojem i dalje caruje ideologija koja je dovela do genocida; među ljudima koji se dive masovnim ubicama, a one koji se protive klanju proglašavaju za izdajnike, demonizuju ih, proteruju i marginalizuju; u društvu koje je ideološki, logistički i finansijski podržalo granatiranje i spaljivanje sarajevske biblioteke; objavljujem knjige barabar sa ratnim zločincima koji pišu lažna sećanja na rat, perući svoje krvave biografije, i prodaju ih u velikim tiražima; živim u zemlji gde se činjenice preziru, a nacionalnim fantazmima daje status realnosti; u kulturi koja za književne klasike i neupitne veličine proglašava nadripisce koji su zločinačku ideologiju pakovali u književnost nacionalističkog realizma; u književnosti čiji su ogromni delovi nedostupni: sabrana dela se retko štampaju, a i kad se objave obično nisu baš sabrana, kritička izdanja su misaona imenica, hiljade stranica Koče Popovića čame u arhivu i nikom ne pada na pamet da ih objavi, što je šala u odnosu na nesrećnog Venclovića koji je čekao dva veka da od 20.000 stranica koliko je napisao bude štampano nekih 500, za ostatak nema zainteresovanih, obilje je takvih primera; avangardni časopisi, sa retkim izuzecima, objavljeni su jednom i više nikad, velika slikarska dela samuju po depoima, generacije su završile likovnu akademiju a da nikad nisu videle poštenu izložbu domaćih slikara; nikad više priče o tzv. nacionalnoj tradiciji, a nikad manje brige da dela te tradicije budu makar dostupna savremenicima, što je i logično, pošto je nacionalizam poguban po sve, pa i po ono u šta se kune. Ovako može da se nabraja tri dana i da se ne iscrpi katalog jedne temeljne propasti. Ukratko, živimo u uslovima sasvim varvarskim, tako da mi je prva asocijacija na vaša pitanja jedna misao Emila Siorana: “Realnost mi izaziva astmu”.
Imamo društvo gde je književnost angažovana, dok građani koji u tom društvu žive uglavnom nisu društveno-politički angažovani, a i kad se angažuju onda ili počnu da lete glave, ili rade sebi o glavi, ili oboje. Pritom ih u pokolj i katastrofu guraju oni koji bi trebalo da su nekakva intelektualna elita, oni koji su plaćeni da znaju bolje i vide više. Neka se radnici i seljaci, trgovci i proizvođači angažuju na unormaljivanju društva, lako ćemo posle za pisce. Ako se nalazimo u kontekstu gde se kultura manje-više svodi na niz kreativnih opravdanja masovnog ubistva, teško je normalno razgovarati o temama književnim. Hajde prvo da ukinemo dozvolu za ubijanje i prizivanje novih ratnih sukoba, da postignemo društveni konsenzus da ljudski život ima bar neku, ako ne baš apsolutnu vrednost, za početak, pa će potom i razgovor o književnosti i angažmanu dobiti više smisla. Ovako ličimo na pustinjake sa gorućim ždrelom koji, ispucalih usana, raspravljaju u sitna crevca o izvorima lekovite vode kojima su, navodno, okruženi, stepenuju kvalitet pojedinačnih vrela i lome koplja oko količine selena i magnezijuma u nepostojećim kladencima.
Tanja Stupar Trifunović
SIC: Šta je društveno-politički angažovana književnost? U čemu vidite njene suštinske odlike: u autorovim motivima, temama djela, ideološkim stavovima koje ono propagira ili u njegovim efektima na društvene procese?
STUPAR TRIFUNOVIĆ: Mislim da je govoriti o društveno-politički angažovanoj književnosti, tj. razmatrati da li je književnost takva ili nije, jednako kao razmatrati da li je more slano. Književnost je uvijek društveno-politički angažovana. Problem je ako je ona svedena samo na to i gurnuta u službu isključivo jedne politike ili angažmana. Problem nije njen „angažman“ (jer čim ste nešto napisali, već ste ponudili neki angažman), nego kada on sam sebi postaje svrha i tada već možemo prestati govoriti o književnosti i nazvati to propagandom. Istina, i ona može imati književnih elemenata, ali to je ne čini književnošću.
Odlike koje ste pobrojali su manje-više sve vidljive i u dobrim i u lošim knjigama, ali dobar pisac zna pobjeći jednodimenzionalnosti teksta, koja je osnov zloupotrebe. Dobra književna djela ne ostavljaju toliko prostora zloupotrebama nižeg reda i sama sebe na neki način iskupljuju od trivijalizacije i banalizacije u koju i sam autor može zapasti.
SIC: Da li književnost, danas i ovdje, treba biti društveno-politički angažovana?
STUPAR TRIFUNOVIĆ: Već sam rekla da je književnost bezmalo uvijek društveno politički angažovana, samo je kod nas često vulgarno angažovana bilo u službi nacije i dominantnih narativa, koji su nam ostali u amanet od rata ili kao kritika istih. Kada hoćemo kritikovati aktuelne retrogradne procese, koji naginju fašizaciji društva, često zapadamo u zamku mišljenja da umjetnička vrijednost djela i insistriranje na univerzalnim vrijednostima umanjuje njegov kritički potencijal, što nije tačno. Naprotiv. Književnost mora insitirati na književnim vrijednostima koje su iznad dnevnopolitičkih, što i čini da traje duže od političkih sistema u kojima je nastajala. Oni su prolazni i ne treba im podilaziti već ih kritički sagledavati. Kada književnost podilazi politici to je kao da mijenjate nešto trajno za neki proizvod za jednokratnu upotrebu. Književnost ne treba biti stvar za jednokratnu upotrebu. Tada nije „angažovana“, nego bezvrijedna. Njen stvarni angažman je u njenoj umjetničkoj vrijednosti i potencijalu da kritički sagledava sve elemente života i društva, da mijenja čovjeka kao biće, da ga oblikuje, da čini da on sazrijeva i postaje mislećom individuom čijom glavom ne upravlja kolektivitet i koji umije sam donositi odluke. Manjak čitanja/obrazovanja je odlična podloga za fašizam, kojeg njegovi protagonisti često uopšte nisu ni svjesni jer imaju tu „finu“ nevinost neznanja, a kasnija praksa i njene posljedice nisu nimalo fini.
SIC: U kolikoj mjeri je i na koji način recentna domaća odnosno regionalna književnost društveno-politički angažovana? Smatrate li da, u tom smislu, stanje treba mijenjati? Ako da, ko da to učini i kojim sredstvima? Ako ne, na koji način to ne učiniti?
STUPAR TRIFUNOVIĆ: Ljude treba obrazovati. To je proces koji traje godinama. Ne svodi se sve na reći angažovan sam ili nisam. Najlakše je izvikivati parole; pitanje je šta iza njih ostaje i ostaje li išta. Mi smo društvo koje je najagilnije na Fejsbuku, koje još nije shvatilo da se sloboda osvaja upravo znanjem, da nam je niko neće pokloniti, da smo porobljeni jeftinim igračkama i još jeftinijom, lošom propagadnom. Nas tretiraju obrnutim procesom od širenja znanja: širenjem neznanja. Obrazovati se – to treba činiti. Ne vidim nijedan drugi izlaz iz sadašnjeg sumraka, koji naginje ka još većem mraku. Neznanje je jednako mraku i neslobodi i mi sve odlučnije idemo u tom pravcu.
Siniša Tucić
SIC: Šta je društveno-politički angažovana književnost? U čemu vidite njene suštinske odlike: u autorovim motivima, temama djela, ideološkim stavovima koje ono propagira ili u njegovim efektima na društvene procese?
TUCIĆ: Po meni, društveno politički angažovana književnost ja ona književnost koja korespondira sa vremenom u kojoj nastaje, a da je pritom dobra književnost. Ne čitam Brehta, Žan-Pol Sartra, Miroslava Krležu, Oskara Daviča, Predraga Čudića, Draganu Mladenović, Milenu Marković, Miloša Živanovića, Dragoljuba Stankovića, Niku Dušanova, Jelenu Angelovsku… zato što je njihova književnost angažovana, nego zato što su oni dobri književnici/e. Mnogo su opasniji loši književnici, koji svojom angažovanošću obezbeđuju prisustvo u medijima, a iza tih nastupa ne postoji književnost koja mene lično dotiče. Tek kada se slegla afera oko članka Andreja Nikoladisa, ja sam uzeo da čitam roman “Sin”, zato što sam u to vreme pokušavao da pišem prozu sa sličnom tematikom. Zanimalo me je kako se u savremenoj prozi ovih prostora postavlja odnos otac-sin, posle svega što je Kiš na tu temu napisao i što smo imali prilike da do tada čitamo. Polemički tekstovi i angažovanost Nikolaidisa kao pisca, nisu imali veze sa tim.
SIC: Da li književnost, danas i ovdje, treba biti društveno-politički angažovana?
TUCIĆ: Iz iskustva znam, kada god mi neko kaže da se bavi litaraturom, a da ga politika ne zanima, da se iza toga krije najretrogradniji i najrigidniji nacionalistički diskurs. Mnogo puta sam se u to uverio, ulazeći u razgovore o književnosti, u poslednjih dvadesetak godina. U današnje vreme, književnost ni ne može da postoji ako nije u izvesnom smislu angažovana, ako ne dotiče život. Ili može, ali ajde onda da vezemo gobleme. Pisac može biti angažovan ako piše o nauci, ekologiji, budućnosti i o mnogim drugim pitanjima koja muče savremeni svet… Ne treba angažovanu književnost svoditi samo na sferu svakodnevne politike.
SIC: U kolikoj mjeri je i na koji način recentna domaća odnosno regionalna književnost društveno-politički angažovana? Smatrate li da, u tom smislu, stanje treba mijenjati? Ako da, ko da to učini i kojim sredstvima? Ako ne, na koji način ćete to ne učiniti?
TUCIĆ: Bojim se da se jedan krug pisaca (čijem delu ja neosporavam kvalitet) etablirao u regionu kao književnici sa stavom. Oni imaju tapiju na kulturnu saradnju, dobijaju nagrade, stipendije, rezidente, i time oblikuju novu kulturnu politiku ovih prostora. Postoje književnici koji na mnogo jači i autentičniji način, sa margine imaju kritički odnos prema svemu što nam se zbilo u neposrednoj prošlosti i prema onome šta se danas događa . Oni su margina u sopstenoj sredini, jer kritikuju kulturnu politiku zatvaranja u okvire nacionalizma i sukoba sa drugim, ali nemaju dovoljnu podršku onih koji se deklarativno zalažu za poltiku otvorenosti i saradnju, a istovremeno imaju mogućnost odlučivanja. Slaba je uteha da pisac piše za večnost. Treba se živeti sada i ovde.
