(Saša Ćirić. Ne uzimaj me u usta. Kritika zajedljivog uma. Sandorf, Zagreb, 2016.)
Sve koje zanima šta se događa u postjugoslovenskoj književnosti (i šire) posljednjih godina, koji su trendovi i ko su vodeći pisci, da ne bi morali pitati čitave (slavističke) katedre, mogu se obavijestiti o tome u zbirci kritika i eseja Ne uzimaj me u usta. Kritika zajedljivog uma Saše Ćirića. Prateći djela kroz mjesece, kroz godine, Ćirić će period od 2008. do 2013. na kraju sklopiti u knjigu, u kojoj te kritike pisane od dana do dana, poredane u odgovarajuća poglavlja i koncept, dobijaju novi kvalitet.
Ćirić, nije samo po naslovu apartan u odnosu na akademsku vizuru, neobični su i njegov kritički jezik i metod, kao i sama činjenica da se pača u recentnu produkciju. Sam svoju knjigu, Ćirić vidi kao prilog izlazu iz postmoderne, više zbog preovladujuće teorijske paradigme u Srbiji nego zbog aktuelnih autorskih poetika, a zbirka se razvila iz zamišljene knjige negativnih kritika i polemika, koja je trebala poslužiti kao zla sestra blizanka njegovoj knjizi Užici hermeneutike objavljenoj 2009. godine.
Zarobljena u vakuumu (najprije) izdavačke ignorancije, a zatim i odugovlačenja, knjiga je – osim osporavateljskih poglavlja – u međuvremenu dopunjena dijelovima koji su njen karakter usložnili, tako da je dobila dijelove koji bi mogli poslužiti (kako autor kaže pomalo ironično) i u edukativne svrhe. Tu Ćirić, kao kritičar, prati razvoj poetika i autora na svim post-yu scenama, uzimajući uz prevode sa slovenačkog i makedonskog i djela prevedena sa albanskog i mađarskog jezika.
Ćirićev metod, kako ističe u uvodu knjige, obilježen je prije svega sukobom Betona sa fantomima čiste književnosti i autonomije umjetnosti, “koje se u svojoj sublimnoj eteričnosti opiru bilo kakvoj socijalnoj i političkoj instrumentalizaciji”. U tom polemičkom naporu, koji se osjeća u kritikama, Ćirić će, međutim, pokazati kao po-etički dijagnostik koji ne ignoriše literarnu stranu djela, tako da će srpsku proznu scenu vidjeti zarobljenu između kombinatornih eksperimenata, stalnih istorijskih promenada, reciklaže autobiografskog dokumentarizma, autsajderskih osvrta na ratnu traumu vlastite sredine, omladinske palp proze, religioznog kiča i žanrovskih pristupa od pseudoistorijske fantazije do nemuštih političkih trilera.
Brzo i efektno skeniranje i preciznost (povijesno-poetičke) sentencioznosti, ono je što u Ćirićevim kritikama omogućava i lapidarnost i polemičku eksplozivnost. Negativna kritika, poučava Ćirić, dokazuje da se o lošim knjigama može pisati argumentovano, duhovito i razorno, a kritičar nije rođeni sadista koji maltretira sve autore redom niti plaćeni ubica koji obavlja egzekucije bez provjere da li je njegova žrtva to zaslužila. Pri tom, Ćirić naglašava da sud o nekom djelu počiva na “‘subjektivnosti’ ocenjivača, dakle, na nečemu što je bazično proizvoljno i nepredvidljivo, što nije ‘racionalno’ i ne podleže do kraja naučnoj argumentaciji”; sud vrijednosti, pri tom, nije izraz puke i proizvoljne sklonosti kritičara nego “sinteza njegovog ukusa i analitičkog rada na tekstu”.
Za Ćirića, kao kritičara, etički najružnije je pretvaranje ili simulacija intelektualno poštene kritike iza koje stoji oportunistička kalkulacija ili nepotistički protekcionizam; u to ime, i kad piše negativno i umjereno i pozitivno, Ćirić se trudi donijeti prihvatljivu sumu živih argumenata i poetičkih simptoma. Filter djela koje će podvrgnuti kritičkom maltretmanu kod njega je raznolik. Tako mu je, kao kritičaru, u slučaju romana Kandže Marka Vidojkovića zanimljivije da detektuje smrt jedne alternativne jedne izdavačke kuće (B 92) i čudno posrtanje dvojice uglednika i kritičara, to jest Mihajla Pantića i Teofila Pančića koji su preporučivali i hvalili taj roman, nego da konstatuje (još) jedan literarni promašaj i (ne)veliku komercijalnu prevaru, čime je također donekle zaokupljen.
Na kraju kritike biće pobrojane i zamjerke romanu, kratko, jer roman nije zasluživao opsežniju analizu, zanimljiv prije svega kao primer besmislene verbane brutalnosti, tipično niske muške spisateljske imaginacije, poetički inferiornog uverenja da je dovoljno psovati, ejakulirati, besneti i opet psovati po stranicama teksta da bi se bio novi Hemingvej/Bukovski. Na drugom mjestu, Ćirićev polemički stil je razvedeniji: “Pošto je prvotni naslov (Dnevnik o vagini) nosio krute seoske gaće nedvosmislenosti i vulgarnosti, svučen je bez milosti, a na kućnoj šivaćoj mašini na pedali skrojena je fina mistična čipka i kanuto nekoliko kapi neodoljivog teološkog Šanela 5 (Dnevnik izgnane duše) i gologuzi tekst je uparađen za Andrića“.
Takvi polemički tropični pasaži u ovim kritikama kombiniraju se sa preciznim povijesnopoetičkim glosarijem, kojim se obično izriče konačna dijagnoza teksta. Kod Ćirića se fraza kritičke prosudbe neprestano promeće u žurnalistički prijemčivu konstataciju, i u tome je njegov odmak u odnosu na akademski žargon. Njegov kritički prosede je zanimljiv po tome što se stabilan vrijednosni sistem i kritička kompetencija daju u ruhu estetski dopadljivog i magazinski popularnog štiva.
Posebnu dimenziju knjizi donosi angažman koji autor otvoreno osvještava: liberalni humanizam, piše, ima dvije varijante: dominantnu, vrednosno neutralnu, gde se iz oportunističkih razloga podržava beskonfliktni koncept estetske autonomije književnosti, i kritički angažovanu u kojoj dominira antinacionalistička i, ređe, levičarska kritička paradigma. Ćirić je definitivno na stanovištu druge (antinacionalističke, donekle i ljevičarske) varijante liberalnog humanizma, i otud i njegov otklon prema postmodernizmu, u kojem je većina pisaca bila uljuljkana u toku devedesetih, dok je u državnim medijima forsirano patriotsko novinarstvo. Druga krinka tih neutralnih apolitičnih pisaca bila je autonomija književnosti koja je opijala kritičare u tami akademskih kabineta, i to je još jedan koncept na koji se Ćirić obrušava.
Nasuprot tome, vjeran ideji o kritičaru kao podstrekaču traženja istine (Svetozar Petrović), ako se pod istinom podrazumijeva ukazivanje na prećutane ili prokazane činjenice u određenim društvima ili na oportunu eksploataciju opštih mjesta ili notornih istina – Ćirić, kao kritičar, nastoji osvijestiti važnost kontekstualnog čitanja književnosti u pogledu naslijeđenih političkih problema i neizlječenih kolektivnih trauma koje generišu temeljno suprotstavljene interpretacije skorije prošlosti, neprijateljske politike i grupne frustracije. Izučavajući kako su pojedini romani gdje primljeni i koje su neuralgične tačke u pojedinim sredinama, Ćirić je zainteresovan za koncepte suočavanja sa prošlošću i momente u književnim djelima koji se odnose na uspostavljanje tranzicione pravde.
Ćirić, dakako, nije jedini takav kritičar na srpskoj sceni, ima ih nekoliko. Specifikum njegova metoda, međutim, može se vidjeti u slučaju da se ova knjiga odmjeri s knjigama drugih, srodnih kritičara. U odnosu na Dejana Ilića, naprimjer, koji (u knjizi Tranziciona pravda i tumačenje književnosti: srpski primer) trajno ostaje zaokupljen riječima kao što su moralna obnova, kulturna rekonstrukcija, moralni preobražaj društva, neprestano u potrazi za političkim kvalitetama djela, na stanovištu da je suštinsko objašnjenje svakog djela uvijek van njega, Ćirić – u odmjeravanju političnosti djela – bavi se čak i književnim postupcima i poetičkim rješenjima. Ukazujući na korelacije literarnih postupaka sa postignutim političkim konsekvencama, on ne samo da će ukazati na neodvojivost komesarskih i joginskih struktura jednog djela, takozvanog sadržaja i forme, nego će i suverenije objasniti i mjesta šutnje i političke momente kojima je, kao književni kritik, zaokupljen.
Razmatrajući knjigu Hotel Zagorje Ivane Simić Bodrožić, u psihološkoj motivaciji glavne junakinje, pronaći će korijen njenog pogleda na Srbe kao na kolektivne krivce, koji je izazvao kontroverze u recepcije ovog djela, što je mučna pilula koju – piše Ćirić – valja progutati iako ju je nemoguće svariti. To, međutim, neće biti razlog da ne konstatuje neujednačenost pripovijedne perspektive, koju od infantilne doživljaja devetogodišnje djevojčice u času prelazi na zapažanja starije naratorke. Također, problematizujući Knjigu o Uni Faruka Šehića, kritičar će odati piscu priznanje što je opisao i zločine svoje vojske nad srpskim civilima, ne uzimajući međutim to kao jedini kvalitet knjige, nego će i primijetiti neuvjerljivost postupka hipnoze glavnog junaka koji je bio nemoćan da poveže rasute krhotine epizoda.
Kritika koja se bavi knjigama Viktorija Marka Krstića i Sibir Vladimira Kecmanovića ostaće dinamizirana polemičkim postupcima, čak i satiričkim dijalogom, kao odjekom sukoba na srpskoj sceni betonaca sa grupom P-70, koja iza plediranja za čistu književnost krije nacionalistički angažman i relativizovanje i prećutkivanje zločina srpske strane u ratu. Odnoseći se ironično prema prigovorima tih članova grupe P-70, o dotiranosti Betona stranim novcima, Ćirić naprimjer primjećuje da je u romanima Pad Kolumbije Saše Ilića ili Razbijanje Miloša Živanovića, dvojici članova Betona, blagodareći stranim donacijama, mnogo više akcije, u odnosu na niskobudžetnu imaginaciju i petparačke asocijacije u Viktoriji i Sibiru. Dajući na licu mjesta, u ironijskoj formi stilskih vježbi, rečenice Marka Krstića, Ćirić će banalnost tih asocijacija na licu mjesta humorno raščinjavati. Njegov antinacionalistički angažman u ovoj zbirci je podebljan književnokritičkom kompetencijom i analitičkom dovitljivošću, što se vidi i u demontaži Nogine tribalističke i nacionalističke poezije, u kojoj će detektovati ponavljanje izanđalih biblijskih i hagiografskih motiva.
Davši u uvodu knjige zapažanja o književnoj kritici iz živog iskustva, sa lica mjesta, mnogo svježija u odnosu na neuvjerljiva akademska kabinetska teoretiziranja, izvevši cijelu tipologiju ratnog pisma, prikazavši in vivo razvoj nedovršenih opusa vodećih postjugoslovenskih pisaca, redajući sukcesivno kritike o aktualnim djelima Basare, Daše Drndić, Davida Albaharija, Bekima Sejranovića, Miljenka Jergovića, Selvedina Avdića, Hemona ili Rade Jarka, u kojima vrednuje od djela do djela, konstatujući uspone i padove, Ćirić obavlja posao i piše knjigu nedomašajnu za aktuelne katedre književnosti, ali istovremeno i irelevantnu za njih, koliko zbog ostrašćene umiješanosti u književni život, toliko i zbog zabavnog tona lišenog poučitelnosti, sa osobitim stilskim pečatom. Knjiga je zaključena esejima o Ličkoj trilogiji Damira Karakaša, o bizarnosti u Kalendaru Maja Zorana Ferića, o pet pjesama o traumi, o svetom u doba poetskog postkomunizma, koji su lišeni većih sintetičkih zaključaka, zanimljivi prije svega po sukcesivno vrednovanim djelima i minucioznosti dijagnostike.
Sicovski prvi prevratnički dani bili su donekle inspirisani i zahvatima ovog prvog književnokritičkog istočnog skalpela, koji je operisao bardove, najčešće dobronamjerno, s mjerom, a ti sicovski književokritički pokušaji, puni buke i bijesa, sada napušteni kao zaglavljena mašinerija u prošlosti, šalju jedan pozdrav glavnom hirurgu, osupnuti što se od tih pojedinačnih kritika, pisanih od dana do dana, može nakon nekoliko godina zasnovati jedna zanimljiva skala i sklopiti čak knjiga. Vrednujući knjige s pažnjom svaku ponaosob, čak i onda kad se na književnoj sceni nastupa vrlo angažovano, Ćirić u književnim djelima traži i nalazi prije svega ono što ona jesu i što hoće, a ne ono što nisu i što ne žele biti. Iako s pravom pravi otklon prema “čistoj književnosti”, kao jednoj preobučenoj priglupoj nacionalističkoj vili na srpskom akademskom balu devedesetih, Ćirić – uz neke izuzetke – cijeni književna djela koja su lišena svake vrsti otvorene utilitarnosti, stilskog didaktizma, lukrativnosti ili etičke propagande, kao ciljeva vanknjiževnih autoriteta.
Sve dok je tako, ostaje nevažno da li će taj koncept biti nazvan heteronomijom ili autonomijom književnosti, zanimljivo je da aktualna književnost oživljuje u jednoj drugačijoj i dosljedno izvedenoj perspektivi.
