Slobodan Bubnjević: Strah od promaje (Književna radionica Rašić, Beograd, 2013.)

Tri priče iz Bubnjevićeve knjige priča su „kontroverzne“ (bar najmanje tri su takve), i to po merilima ne imaginarne recepcijske većine ili prefinjenih serklova arbitara, već po oceni barem jednog beogradskog izdavača koji je odbio da štampa knjigu zbog sadržine tri priče. Reč je o pričama „Freska“, „Jevanđelje grešnog Gligorija“ i „Zamišljeni slučaj“.

Narod prepisivača

Krenimo od priče „Jevanđelje grešnog Gligorija“ koja stilom i posebno oblikom organizacije teksta predstavlja pastiš biblijskog štiva: rečenice su poređane kao numerisani iskazi a mestimično arhaična leksika na zanimljiv način ukršta biblijsko pripovedanje i savremenu epohu (postupak bismo mogli novozavetnom metaforikom opisati kao sipanje novog vina u stare mehove). Takav spoj se najčešće koristi ili u parodijske ili u restauratorske svrhe, sa ciljem sentimentalnog uživljavanja ili jezičkog podražavanja duha minule epohe. Odlika, ne samo ove Bubnjevićeve priče, jeste postojanje tenzije između satirične invektive, koja nije uvek lako vidljiva, i „neutralnog“ pastiširanja, odnosno načina pripovedanja koje nedvosmisleno poseže za matricama žanrovske literature. U ovoj priči to je politički triler, u drugim pričama knjige Strah od promaje to su: porodična melodrama, tranziciona tematika ili generacijski narativ o egzilu, odnosno usudu provincijalne zaparloženosti.

Od samog početka u priči „Jevanđelje grešnog Gligorija“ prisutan je duh osporavanja. Isprva taj duh liči na duh parodije: „1. U početku. 2. U početku beše nešto. 3. I nešto beše u Boga. I beše Bog.“ Vrlo brzo shvatamo da je ovaj početak funkcionalna tematska uvertira u priču, ne puka parodija forme biblijskih iskaza ili nekakva ateistička prolegomena. To nešto, što beše u Boga, u različitim prevodima, jeste i reč („Riječ“ po Vukovom prevodu Novog zavjeta), i „Slovo“ i „Logos“, kako glasi najnoviji prevod koji potpisuje Sveti sinod Srpske pravoslavne crkve. Upravo mogućnost a zapravo neizbežna nužnost različitih prevoda jednog kanonskog i svetog teksta kroz koji progovara lično Bog, direktno dovodi u pitanje ne toliko smisao onoga što sveti tekst saopštava, već obavezujuću valjanost samog svetog teksta koji bi trebalo kao i Bog čije reči prenosi da bude nepromenljiv, isti jednom za svagda. Bubnjevićev skriveni narator (narrator absconditus) potencira način na koji se hrišćanska vera širila, prepisima jevanđelja, što je takođe neizbežno dovodilo do slučajnih jezičkih preinaka, a sa prevodima i do smisaono različitih rešenja.

Prepis jevanđelja je dvostruko bitan za ovu priču. Najpre, reč je o Miroslavljevom jevanđelju, najznačajnijem ćiriličkom spomeniku iz 12. veka, koje i samo predstavlja prepis i za koje se pretpostavlja da je nastalo u Kotoru, gde se, ne slučajno, odvija radnja Bubnjevićeve priče. I u objašnjenju nastanka ovog prepisa, nalazi se žaoka osporavanja. Naime, „grešnog Gligorija“ jedan kotorski kaluđer podseća na tu drevnu povest: „VIII 3. I ispriča mu po redu kako u to vreme u carevoj zemlji ojača jedna županska porodica od varvarskog roda. 4. I beše ona, kako se pripoveda, pravedna pred Bogom, ali vođena željom da se istrgne od ekumenske vlasti cara jednog i jedinog.“ Način na koji lik ovog pravoslavnog kaluđera govori o nastanku Miroslavljevog jevanđelja u priču uvodi jednu prosvetiteljsko-demistifikatorsku perspektivu, koja je sučeljena nacional romantičarskoj, čiji je isključivi cilj glorifikacija nacionalne prošlosti i advokatsko opravdavanje postupaka vladara i političkih vođa u vlastitoj istoriji. Lik kotorskog kaluđera zapravo ispoveda vizantijsko vaseljensko stanovište (slovenska plemena su varvarska, tj. negrčka, dok su procesi autokefalnosti lokalnih crkava za ovaj lik akti razbijanja jedinstva pravoslavne crkve). U nastavku pripovesti, kaluđer će Gligoriju pomenuti da je pravi cilj prepisa za srpske župane bio pravno-politički, ne duhovno-verski, da bi od oslabljenog vizantijskog cara dobili napismeno potvrdu o vladarskom pravu nad teritorijama na kojima upravljaju.

Na drugi način, prepis je važan u savremeno doba: Gligorije je iz Beograda nakon osamostaljenja Crne Gore poslat da poput nekadašnjeg pisara Miroslavljevog jevanđelja, veruje se da mu je ime bilo Varsemeleon (što je i monaško ime kotorskog kaluđera), načini novi prepis tog jevanđelja ne bi li taj prepis pomogao opstanku srpskog naroda na tom prostoru. U ovoj tački priča referiše na političke prilike posle 2006. godine i izlaže ih satiričnoj karikaturi. Biblijskim jezikom i hagiografskom topikom, osamostaljenje Crne Gore opisuje se kao posledica pojave „krvoloka među Srbima“: „II 6. I na sramotu svoga naroda, krvoloci počiniše mnoge zločine. I izazvaše ratove. I mnoge unesrećiše. I poharaše, i popališe, i oteše sve što se oteti moglo. 7. I rušiše bogomolje, ne znajući za Boga. I osramotiše nejač, ne znajući za pravdu. I ubijaše ljude bez oružja, ne znajući za milost.“ . Srbi dolaze u Crnu Goru kao turisti, crnogorske vlasti su sumnjičave, ipak ih puštaju da uđu u zemlju, ali im ne dozvoljavaju da nose srpske simbole, šire srpske ideje i razvijaju srpske zastave. U oba slučaja, reč je o karikaturalnom preterivanju: Crna Gora ima svog udela odgovornosti u sprovođenju ratnih operacija tokom 90-ih, kada je vojno nastupala zajedno sa Srbijom, na dubrovačkom ratištu i hvatala i deportovala muslimanske izbeglice natrag , tako da se krvoloci nisu pojavili samo „među Srbima“. Srbi su inače i posle osamostaljenja Crne Gore i etničke diversifikacije ostali druga najbrojnija populacija u ovoj zemlji, što zabranu korišćenja etničkih simbola i, kako priča veli, „srpskih ideja“, koje priča pominje, čini takođe vrstom satirične inverzije. Način delovanja prepisa jevanđelja „među vernim narodom“ pak predstavlja mesto mistifikacije u priči, ali je i karikiranje korpusa verovanja po kojima „u prepisu postade narod“ i „kako bez tog prepisa neće biti naroda“. Mistifikaciju donose i drugi elementi priče: okvir krimi trilera, ljubavni zaplet, uverenje Sofije da pravog Miroslavljevog jevanđelja nema, kraj priče gde Sofija i Gligorije vode versko-prevodilački disput o tome da li je „kazano“ da treba osoliti zemlju ili samu so koja je obljutavela, kao i zemlja, tj. o tome šta je pravi i izvorni prevod jevanđelja, čime je poentirana priča o nepostojanju jedinstvene božje poruke, samim tim i o mističkoj delotvornosti verskog spisa (prepisa) glede nastanka ili opstanka jednog naroda koji se tim spisom služi.

Prosvetiteljsko-dekonstrukcijskoj dimenziji priče pripada delovanje lika Sofije i lika kaluđera Varsemeleona. Lik ovog pravoslavnog sveštenika iz Kotora održavao je kontakte sa predstavnicima drugih veroispovesti u gradu, a kao bivši mikrobiolog ima „poverljivog prijatelja“ u Budimu, „koji izučava kako su se živi stvorovi množili po svetu. I pojavljivali sami od sebe.“ Ipak, kako kaže Bubnjevićev skriveni narator, ovaj je kaluđer bio „čovek od poverenja crkvenih otaca“ kome su dodeljivali „važne zadatke“, ali mu „zbog njegovog istinoljublja, ne bi poljuljali veru, ne odadoše mu previše“ i sasvim eksplicitno: „V, 11. Jer crkva imaše svoje tajne tih godina. I načini razne prestupe. I ne vide uvek dobro svoj put, kao ni njen narod u tom zlom dobu.“ Dakle, takvom u suštini sporednom liku je u priči poverena uloga čoveka od vere koji ne zanemaruje istinu nauke, zdravog razuma, verskog dijaloga i snošljivosti, ali i čoveka koji, za njegovo dobro, nije upućen u punu istinu o aktivnostima crkve kojoj pripada i za čiji račun obavlja pored bogoslužbenih i druge „važne zadatke“. S druge strane, Sofija, čije ime znači mudrost, kombinuje uloge detektora čudaka i ljubiteljke neobičnih došljaka po Kotoru, privržene partnerke i zatupnice teze da izvornog prepisa, tj. Miroslavljevog jevanđelja nema, da je Gligorijeva misija obmana, tj. da je verovanje u mehanizam delovanja prepisa jevanđelja među vernim narodom vrsta naivne zablude.

U zbiru, dobili smo spoj satiričkog, ali ne rugalačkog, i igrivo-mistifikatorskog štiva. U njegov narativ upleteno je poigravanje metafizičkim postulatom kulturnog nacionalizma koji govori o duhovnom i sudbinskom jedinstvu svetog spisa i naroda na čijem jeziku je sveti spis preveden i sačuvan, a sam narativ je uvijen u oblandu biblijskog pastiša i crkveno-političkog trilera.

Kosovski gang-bang boj

Znatno više nego groteska, priča „Freska“ pledira da bude „realistički“ omladinski narativ o „ekipi iz kraja“ koja crta grafite po gradu. Grad nije Beograd, kao ni u većini drugih priča smeštenih u savremeno doba, ali mu je blizu, sliči Pančevu, gradu u kome živi i autor Straha od promaje. Opet, ova priča je alegorija, taman koliko je to i „freska“ u priči „Freska“, tj. veliki mural „naslikan“ sprejevima na zidu pored hotela „Gazimestan“. U fokusu priče nalazi se  grupa mlađih crtača grafita, kojima grafiti služe kao stil života i kao način za komentarisanje savremenih društvenih prilika. Njima nasuprot prikazani su nacionalisti i NGO-aktivisti, po jedan tajkun, lokalni političar i umetničkih marginalac (bitnik), pripadnici policije i lokalni intelektualci… Satiričnom karikiranju izloženi su i nacionalisti i NGO-isti, istina, ne jednako detronizujuće. Nacionalisti su prikazani kao agresivni, isključivi, nasilni prema naistomišljenicima i priglupo odani slavljenju nacionalnih mitova. Pripadnici nevladinih organizacija služe kao dekor političkih turbulencija, deluju po šablonu i protive se svakoj javnoj manifestaciji koja za temu ima nacionalno nasleđe. Ipak protive se ispoljavanju nacionalizma manje da bi uticali na vlastiti milje a više ili jedino ne bi li popunili svoju aktivističku agendu i opravdali dobijeni novac. U tom smislu i Bubnjevićeva kritika stoji jako blizu kritike NVO sektora kao društvenih parazita i korisnika tuđeg novca koji ispoljavaju lojalnost jedino prema svojim donatorima.

Kompozicija freske je blasfemična provokacija: Kosovski boj je prikazan kao masovna orgija srpskih i turskih vitezova i vojnika, dakle, aktera koji u nacionalnom imaginarijumu i crkvenom kalendaru stoje kao prvorazredni epski heroji, hrišćanski mučenici i sveci. Ovde nije reč o jednostavnoj travestiji sa komičkim potencijalom. Sadržaj ove kompozicije blizak je umetničkim performansima direktne desakralizacije gde je mitsko-sakralni sadržaj povezan sa erotikom i pornografijom. Sasvim nagi heroji i sveci sa prikazanim falusima u erekciji ne mogu biti replika antičke muževnosti i snage ili idealnih proporcija ljudskog tela. Bitka u kojoj nagi pornografski sudeluju nije ni odbrana hrišćanstva, zaštita Evrope od najezde varvara, izbor carstva nebeskog, mučeništvo za veru i naciju, već obična međunarodna masovna jebačina (porno žanr: interracial gang-bang). Što korespondira sa načinom na koji jedan od likova crtača grafita doživljava „temu Kosova“: „Zbog Kosova te jebu od kad znaš za sebe, zbog Kosova su te bombardovali, zbog Kosova su svi ti ratovi, zbog Kosova i danas živimo s matorcima, skupljamo mesecima za jedan jebeni džem…“ (ovde se misli na Graffiti Jam)

Izbor ovakvog sadržaja „freske“ je za njene autore posledica frustracije zbog suspendovanog, zakočenog i oskudnog života koji vode, dakle, izraz ukazivanja na kontekstualnu upotrebu kosovskog diskursa, ne namere da se standradno ili institucionalizovano značenje boja umetnički dekodira. Ipak, ova umetnička instalacija poziva na tumačenje i nudi svoje tumačenje. Mit o kosovskom boju u osnovi slavi smrt, bilo kroz žrtvu na bojnom polju, bilo kao put ka samoposvećenju; drugim rečima, slavi smrt u nacional-romantičarskom istorijskom smislu i u eshatološko-teološkom smislu. Žrtva na bojnom polju nije, naravno, cilj kome ratnici teže, ali jeste sastavni deo boja kao unapred ukalkulisani scenario.

Sa crkvenim stanovištem je malo drugačije. „Vaskrsenja ne biva bez smrti“, pevao je vladika Rade u Gorskom vijencu. To ne znači da se slavi ili zahteva brza i besmislena smrt ne bi li se došlo do preduslova za budući život na drugom svetu, posebice što život na ovom diktira ili bitno utiče na to kakav će biti večni život. Za finalni ishod postoji mnogo preduslova i restrikcija, u koje spada i ničim uslovljena božanska milost, koja neopozivo određuje konačnu sudbinu besmrtne ljudske duše, ali se sa manje ustezanja pristupa temi smrti. Štaviše, u nemalom broju hagiografskih spisa, život kao takav nije na ceni i smrt se priželjkuje kao izbavljenje od telesnih greha, svetovnih briga i uopšte zemaljskog moralnog kvara i tvarne truleži. U nacionalističkoj ideologiji koju baštine i propagiraju jednako konzervativci i crkva kôd smrti je temeljan, najčešće u vidu svesne žrtve za spas države i vere. Utoliko je narativ fresko-murala iz Bubnjevićeve priče ne samo i ne u prvom redu obesvećenje svetog ili ruganje svetinjama, nego obesmišljavanje jednog pragmatičkog koncepta putem kojeg ideologija nacionalizma, i jeres etnofiletizma, drže u pokornosti nacionalnu istoriju. Seks, mnoštveni seks ili orgije, masovna kopulacija, i to na bojnom polju, masovno bahantsko prolivanje sperme kao životonosnog principa, orgijastičko proslavljanje telesnosti i seksualnog užitka kao zamene za strogo pragmatički reproduktivni princip, takođe su umesto puke negacije i ruganja izraz vrednosnog preokreta kojim se slavi joie de vivre umesto žrtvene poetike.

U reakcijama na javno izlaganje freske, Bubnjević slika tipične i očekivane reakcije:

–           nacionalisti nasilno protestuju;

–           NVO sektor brani umetničke slobode, ali tek nakon što su se nacionailisti pobunili protiv izloženog murala (pre toga su bili izričito protiv umetničke upotrebe nacionalne tematike na bilo koji način);

–           tajkun, vlasnik hotela će svejedno zaraditi prodajom hotela i ne tiče ga se karakter umetničkog rada koji je finansirao;

–           policija će po naređenju sasvim profesionalno razdvajati sukobljene strane, ne mešajući se u motive ili ciljeve aktera i njihovih grupa;

–           hipik će javno recitovati Ginzbergov „Urlik“ i dobiti kamenicu u glavu, poklon nacionalista;

–           lokalni političar iz tzv. prodemokratske nomenklature će najpre podržati inovativan pristup temi, potom bez komentara klisnuti kad krene kleš;

–           oni koji su izveli čitavu sabotažu, crtači grafita, sve su to radili ne bi li došli do malo para koje su im potrebne da odu u Zagreb i pokažu svoje veštine svojim kolegama.

Simpatije autora priče su na strani grupe crtača grafita i na strani „trećeg puta“: blizu kritičara nacionalizma, ali daleko i od neandertalnih ekstremnih desničara i od samopromotivnih, jalovih i najamničkih predstavnika tzv. civilnog sektora.

Izumitelj nepostojećeg naroda srpskog

Najsubverzivnija, ujedno i najbolja priča, jeste „Zamišljeni slučaj“. To je jedna od onih priča sa dvostrukim „navojem“, ili obrtom. „Osnovnu“ povest čini biografija 19.-vekovnog bečkog pesnika Stefana Drobnaka, sačinjena na erudicijsko-ironičan način, kao borhesovska kripto-povest, odnosno kao vrsta priče nastala mikro-modifikacijama i transformacijama „života i priključenija“ Vuka Stefanovića Karadžića. Neke modifikacije su aluzije: recimo časopis koji uređuje Stefan Drobnak zove se Severnjača (Vukov je bio Danica), njegovo prezime je jasna aluzija na crnogorsko pleme Drobnjak iz koga je potekao Vuk Karadžić, dok je ime po kome će postati poznat u istoriji srpske kulture, Vuk, kod Bubnjevića postao jezički izraz likantropskog psihičkog poremećaja od koga je u ranoj fazi svoje karijere počeo da pati pesnik Stefan Drobnak. Glavni obrt Drobnakove biografije u odnosu na onu koja je poslužila kao biografski palimpsestni predložak, čini ideja da je pesnik Stefan Drobnak najpre polučio evropsku slavu svojim romantičarskim epom koji predstavlja sažetu istoriju srpskog naroda, od srednjeg veka do vremena u kome je Drobnak živeo. Toj ideji je dodata fantastička razrada da je Drobnak, u nemilosti minule slave i pateći od psihičkog poremećaja i halucinacija, pisao obimne etnografske i lingvističke spise o izmišljenom narodu čiju je istoriju izložio u svom spevu koji ga je proslavio, spevu, inače, napisanom na nemačkom jeziku. Uveren u realno postojanje naroda koga je sam izmislio, Drobnak će početi da kreira jezik i pismo izmišljenog naroda, da bi se tim jezikom i pismom počele da se služe i njegove pristalice. Taj projekat će u istorijskim okolnostima polovine 19. veka dobiti političku podršku carske administracije u Beču, koja će finansirati štampanje dela na izmišljenom jeziku i pismu, uključujući i Drobnakov prevod Novog zavjeta, uprkos protivljenju vodećih slovenskih intelektualaca tog doba i predstavnika srpske pravoslavne crkve. No, i samom Beču, kome je Drobnakov pokret, po autoru ove povesti, bio glavni oslonac u revolucionarnoj 1848.-oj godini, obiće se o glavu ova podrška, budući da će se delovanje pokreta u potonjim decenijama preusmeriti na pravac etno-separatizma.

Kraj Bubnjevićeve priče donosi dva preokreta. Osnovna povest zapravo je članak o kliničkom slučaju Stefana Drobnaka, objavljen na psihijatrijskom internet portalu časopisa Severnjača, na koji je kao prvi reagovao korisnik pod pseudonimom Bauk. Ovaj članak će biti primećen od strane mejn strim medija i institucija, izazvaće lavinu negativnih komentara da se člankom o izmišljenom pesniku nanosi ljaga „liku i delu“ Vuka Karadžića, pa i reakciju oficijalnih institucija poput Vukove zadužbine ili Odbora Matice srpske za zaštitu lika i dela Vuka Stefanovića Karadžića. Drugi obrt u Bubnjevićevoj priči predstavlja prodor razjašnjene mistifikacije u medijsko i diplomatsko polje. Zvanični Beograd je sam pomen Drobnaka doživljavao kao napad na srpski nacionalni identitet i pokušaj njegovog osporavanja, dok se Drobnakovo ime i njegov klinički slučaj upleo sa interesima američke politike i tako ušetao u govor američkog državnog sekretara. Kao i u priči „Freska“ gde je javno otvoreni mural najpre polarizovao lokalnu sredinu, izazvavši intenzivne reakcije i nasilne sukobe, a potom, putem medija izvezao turbulenciju i u ostatak zemlje, tako i u priči „Izmišljen slučaj“ ponovo deluje mehanizam lančane reakcije ili domino efekat. U ovom slučaju od jednog psihijatrijskog članka uzdrmana je naučna i filološka zajednica u Srbiji, potom dežurni dušebrižnici i medijski skrbnici nad srpskim nacionalnim identitetom, da bi se na kraju širenja koncentričnih krugova reagovanja Drobnakov sindrom preneo u međunarodne političke i medijske vode. U lavini reakcija izazvanoj „slučajem Drobnak“ kombinuju se činjenice i izmišljotine, ideološke strasti i interesne mahinacije, čineći da fikcija postane neotuđivi i nerazlučivi deo stvarnosti, ali i čineći da stvarnost postane upitna jednako kao i fikcija. U ovom slučaju, sugerišući pitanje da li zaista postoji narod koji poseduje tolike nedoumice i proizvodi tolike unutarnje trzavice u pogledu svog identiteta.

Narator osnovne povesti, tačnije autor psihijatrijskog članka, „biograf“ Stefana Drobnaka, kada piše o politici Beča prema slovenskom jugu, konstatuje da je „zaključeno da je taj Drobnak ispao sasvim pogodan kao novo sredstvo kontrole zajednice koja se teško socijalizovala na nerazvijenom jugu Carstva“, ali uz jedan dodatak koji raskrinkava ontologiju nastanka nacije „ne hajući previše što time omogućava jednoj psihotičnoj halucinaciji da dobije svoje realno otelotvorenje“. Na drugom mestu, autor članka zaključuje: „Ma šta rekla medicina, Drobnakov slučaj zapravo pokazuje kako samo jedan čovek, ako uporno godinama proizvodi čak i najbesmislenije škrabotine, njima vremenom stvori čitav jedan svet. Naročito ako za njega pronađe zgodan istorijsko-geografski kontekst“. Psihijatrijski zaključci anonimnog autora zapravo govore o proizvoljnosti kreiranja nacionalnog identiteta, odnosno postavljanja identitetske politike na najviše mesto na lestvici naučnog i humanističkog rada autora inspirisanih duhom nacionalizma. Postmoderni relativizam, skepticizam i antiesencijalizam, podupiru postmodernu poetiku ove priče, ali ne tako što nivelišu sva značenja, čineći ih jednako neverovatnim ili fiktivnim i nepouzdanim, već tako što subverzivno deluju na matrice reprodukcije nacionalističkog esencijalizma. U isto vreme, Bubnjević gotovo sa uživanjem potencira nastanak spirale načinjene od informacija i dezinformacija, tajanstvenih i dirigovanih puteva medijskih reakcija kao narednog filtera za prosejavanje nove realnosti. Bubnjevićev narator, ne samo u ovoj priči, kao da povlađuje domaćoj etnocentričnosti o izuzetnom značaju ovog prostora za svetsko-istorijska kretanja (otuda se lavina nikad ne zaustavlja na granicama zemlje ili regiona), i, još više, drži konce vavilonske pan-arhive pomoću koje je u stanju da verodostojno i potpuno rekonstruiše kretanja informacija, komentara, zvaničnih saopštenja i izjava visokih zvaničnika.

Priča „Donje Polje“ u istoj ovoj knjizi Strah od promaje zadovoljila se kolažiranjem agencijskih vesti čiji sadržaj demonstrira „morfološko bogatstvo“ uređivačkih politika, pogleda na svet, stilskih prosedea i ideoloških interesa široke palete medija, od tabloida do javnih servisa, mejn strim dnevnika i nezavisnih nedeljnika jedne i druge zemlje. Inače, ta vest saopštava da je sa mape izbrisano selo koje zapravo nikad nije postojalo u realnosti, tačnije koje je postojalo samo kao toponim ili topografsko Potemkinovo selo. Priča „Zamišljeni slučaj“ je otišla nekoliko koraka dalje: nema jedinstvene interpretacije zato što nema zajedničkog interesa interpretatora, ali čak i kad je nešto raskrinkano kao psudobiografija ili lažna vest, to još ne znači da je prostor istine osvojen, odnosno da je ukinuta mogućnost manipulacije činjenicama ili da je limitiran domet pojedinačnih interesa interpretatora čija tumačenja direktno utiču na to kako će ko doživeti i pojmiti realnost. Sa treće strane, satirično-parodijski potencijal biografije izmišljenog pesnika Stefana Drobnaka, koji se javlja kao travestijski alter-ego Vuka Karadžića, predstavlja autonomnu dimenziju jedne paralelne nacionalne istorije, i to istorije ispričane iz ugla jednog 19.-vekovnog Bečlije, dakle iz perspektive koja je sasvim suprotna etno-centrističkoj i nacional-panegiričkoj, kakva je uobičajena u domaćim istorijskim čitankama, medijskom i političkom diskursu glavnog toka. Takva, alternativna ili jeretička, je bila i „vizantijska“ perspektiva kotorskog kaluđera Varsemeleona iz koje je ispričana povest Nemanjića i nastanak Miroslavljevog jevanđelja u priči „Jevanđelje grešnog Gligorija“. Samim tim ova perspektiva deluje kao vrsta očuđujuće preinake, sasvim u duhu ruskih formalista, i kao vrsta komičkog poigravanja sa povešću, ali, generalno, i sa činjenicama koje su nam poznate i dostupne.

Subverzija, e pa šta

U zbiru, kategorija subverzivnog u tri navodne subverzivne priče Slobodana Bubnjevića ispoljava se kao subverzija u smislu kritičkog osporavanja ili ludičkog izokretanja korpusa tvrdih istina ili sankcionisanih narativa (o Miroslavljevom jevanđelju, Kosovskom boju, Vuku Karadžiću kao rodonačelniku narodnog jezika i reformisanog pravopisa).

U priči „Freska“ gotovo da nema subverzivnosti. Sadržaj murala je provokacija za moralne čistunce i konzervativce čiji su umovi cementirani normativnom poetikom herojski uzvišenog i reprezentaciono dostojanstvenog. Za autore murala njegov sadržaj je tek način da poruče da odbacuju teror kosovskog diskursa, da ne pristaju da budu taoci davno prošlog vremena i jednog ideološki tendenciozno protumačenog događaja.

U priči „Jevanđelje grešnoga Gligorija“ poenta nije jednostavna i nije domišljena. Prepis kultnog jevanđelja treba da služi kao duhovni stožer opstanka naroda na prostoru koji je ostao van dometa srpske državne vlasti, ali prevodilačke dvosmislice bacaju senku na autoritet istine koja se jevanđeljem prenosi. Otuda je i završni odlazak „u tminu“ Gligorija i Sofije takođe dvosmislen. On može značiti neuspeh jednog sumnjivog poduhvata, kakav je stvaranje novog prepisa, koji nije išao za tim da suoči narod sa istinom o delovanju krvoloka ili nepodopštinama pravoslavne crkve u Srba, već ka jednom mističko-magijskom ritualu. Opet, odlazak u tminu dvoje likova može značiti i nastavljanje naopakog činjenja, budući da prepis odnose na mesto gde im je naloženo da to urade.

Priča „Zamišljeni slučaj“ subverzivna je na nekoliko nivoa: kao parabiografska intervencija u biografiju Vuka Karadžića, kao preispitivanje načina konstruisanja nacionalnog identiteta, kao ismevanje nerazlučive simbioze informacije i dezinformacije i stihijnog kretanja te simbioze diljem planete.

Ipak, u osnovi svih subverzija postoji podloga koja protivreči postmodernom postupku, u domaćim književnostima jednakim etičkom nihilizmu ili epistemološkom agnosticizmu: to je kritika naučnog i prosvetiteljskog tipa, zasnovana na prikupljanju i proveravanju činjenica uz protivljenje nasilju i restrikcijama. Priče je kao izraz pripovedne strategije i oblik estetske konstrukcije nemoguće svesti na ovu kritičku osnovu, ali ih nije moguće ni odvojiti od nje.