Postmodernizam, između ostalog karakteriše i povratak, ali i redefiniranje pojmova povijesti i politike, koji sada zahtijevaju jedan poseban međuodnos, kritičko propitivanje lišeno esencijalističkih utemeljenja i ontološke prtljage.
Piše: Anela Hakalović
Hazarski rečnik ili o paradoksu Pavićeve ”po-etike”
I.
Tridesetog novembra prošle godine umro je Milorad Pavić; pisac koji je, prema stavovima (post)jugoslovenske kritike, na naša područja na velika vrata uveo postmodernu književnost. Postmodernistička paradigma, koja se pripisuje poetici ovog pisca, najviše se vezuje za formu, prvenstveno njegovog Hazarskog rečnika (1984) koji, kao roman-leksikon u 100 000 riječi, dosljedno provodi postmodernističke pripovjedne strategije fragmentarnosti, igre, relativizacije, slučajnosti, protuslovlja; one strategije koje se vežu prvenstveno za načine postmodernog pisanja[1]. Pavićev roman ubraja se i u okvir takozvane historiografske metafikcije čiji je osnovni cilj dovođenje u bliski susret dva, tradicionalno suprotstavljena diskursa, historiografije i fikcije, da bi se zatim osporila logika na kojoj spomenuti diskursi utemeljuju svoje istine. Cilj ovog postupka jeste i svojevrsna skepsa koja dovodi u pitanje naše povjerenje u ove diskurse. Historiografska metafikcija je u okviru poetike postmodernizma možda najoptimalniji izraz postmodernističke političnosti, jer kroz skepsu i relativizam osporava svaki oblik ideologijskog promišljanja i pokušaja zasnivanja ”velike priče”.
Bez obzira na odbijanje postmodernizma da se obuhvati nekom jasnom i preciznom definicijom, ipak mnogi teoretičari određuju zemljovid postmodernoga (Andreas Huyssen) ili ga pokušavaju svrstati u jasan kulturni, politički kontekst, određujući ga kao kulturnu dominantu kasnog kapitalizma (Frederic Jameson), vezujući ga na taj način za jedan duhovni, politički i kulturni obzor nastao pod okriljem liberalnog humanizma. U tom smislu, želim postaviti i pokušati odgovoriti na pitanje kako se u prostorima koji se nalaze izvan spomenutog obzora realizira postmodernistička paradigma, da li prostor koji poznaje samo odjeke postmodernizma može proizvesti roman koji će biti reprezentativan primjerak poetike postmodernizma i da li u tom ne-prostoru postmodernizma može nastati njegov optimalni izraz koji će biti proglašen prvim romanom 21. vijeka.
Namjera ovog rada nije pokušaj dislegitimacije Pavićevog djela niti opovrgavanje njegove književno-umjetničke vrijednosti, nego tek ukazivanje na to da poetika postmodernizma jasno iskazuje to da je Zapad zakoračio u svijet u kojem moderna forma nije bila primjerena postmodernom stanju, te da Hazarski rečnik, ako se u njegovu interpretaciju uključe ne samo literarni kodovi (njegova tekstualna stvarnost), nego i izvanliterarni koji podrazumijevaju kod produkcije, ali i kod recepcije, predstavlja svojevrsni paradoks, jer iskazuje nemogućnost pavićevske postmodernističke poetike koja se ogleda u stalnoj subverziji ovog djela prema njegovom autoru, ali i obrnuto. Pavićevi stavovi u pogledu tadašnje političke situacije smještaju se u jasan referentni okvir koji može biti nazvan nacionalizmom[2]. Stav da su Srbi onaj izgubljeni hazarski narod iz Hazarskog rečnika stvara jednu paradoksalnu situaciju u kojoj tekst romana, njegova forma i poetička orijentacija bivaju osporeni od samog pisca i njegovog naknadnog interpretiranja vlastitog teksta. Bez obzira na barthesovsko postmodernističko proglašenje smrti Autora, ovakvo naknadno dopisivanje značenja jasno povlači jedno pitanje, ali i stav: da li je postmodernistička (filozofska) paradigma dobila svoju trivijaliziranu verziju u prostorima koji nisu bili spremni za nju? Da li je zapadno (postmoderno) stanje u svojim ne-prostorima proizvelo trivijalna čudovišta (tekstove) koja nisu bila sposobna za svijet bez metanarativa?
Današnje promišljanje o pojmu postmodernizma, koji je prema opštem konsenzusu većine savremenih teoretičara na svom zalasku, moguće je iz dva osnovna rakursa; s jedne strane, postmodernizam se optužuje sa stilski eklekticizam, za plošnost i površnost, za relativizam i trivijalizaciju koja vodi ka krajnjoj amoralnosti, a s druge strane, još uvijek se čuju glasovi koji brane postmodernizam kao koncept/teoriju/poetičku paradigmu koja je duboko zapitana o stanju koje karakteriše (prvenstveno) zapadni svijet, te u tom smislu, pokazuje se dvostruka priroda postmodernizma, a njegova dijagnoza, kako to ističe Viktor Žmegač, vidljiva je u dvije osnovne dimenzije, pri čemu se prva može nazvati ”populističkom”, dok druga ima ”sasvim drugačije misaono uporište” i ona bi se mogla nazvati ”metafizičkom”[3]. U eseju pod naslovom Odgovor na pitanje: šta je postmoderna?, Jean-François Lyotard izriče imperativ koji promovira ”rat cjelini” i ”aktiviranje razlika”, a na drugim mjestima iskazuje i zahtjev na neprestanim umjetničkim protivljenjem totalitetu koji je i omogućio teror dvadesetog stoljeća; a ono što otvara postmodernu je zločin koji se desio u Aušvicu, i u tom smislu postmodernizam je nužno politički osvješten jer postavlja pitanje ”kako će pod tim uvjetima vjerodostojne ostati velike pripovijesti o pozakonjenju?”[4]. Ideje teoretičara postmodernizma svoj odjek našle su i umjetničkoj praksi druge polovine dvadesetog stoljeća koja iskazuje svojevrsni prezir prema realističkoj paradigmi, te se, nasuprot tome, teži ka denaturalizaciji diskursa koji pretendiraju na objektivnost. S tim u vezi, posebno mjesto u postmodernističkom osporavanju dobio je diskurs historiografije, gdje se pokazuje da je ”pojam objektivne rekonstrukcije zasnovane na dokazima puki mit”[5]. Interes postmodernističke književne, ali i teorijske misli za redefiniranje logike na osnovu koje se utemeljuju istine dva, kao što se pokazuje, slična diskursa, iniciran je upravo postmodernističkim nepovjerenjem u objektivitet i istinosnu vrijednost različitih legitimizirajućih praksi. Umjetničko protivljenje i osporavanje ima za cilj pokazati da se ”problemi pisanja istorije ne razlikuju od istine pisanja fikcije”[6]. Historiografska metafikcija tematizira problem reference fikcije i historiografije, a sintetizirajući referentna polja ova dva diskursa ona ukazuje na kontekstualnu uslovljenost i ”neprirodnost” pri selekciji koja je bitno svojstvo pri konstruiranju priča ova dva diskursa. Ukazivanjem na selektivnu prirodu i čestu ideologijsku zasnovanost historiografske naracije, postmodernizam teži ka preispisivanju prošlosti, s jasnim naglaskom na pitanje o tome čija je to prošlost, a ta težnja se ujedno može shvatiti i kao ”povratak etičkog u estetsko i žudnja za moralizacijom stvarnosti”[7]. Određena na ovaj način, historiografska metafikcija pojavljuje se kao jasan oblik antitotalitarne i antiideologijske naravi postmodernizma, ali i kao produkt njegovog skepticizma. Postmodernizam, između ostalog karakteriše i povratak, ali i redefiniranje pojmova povijesti i politike, koji sada zahtijevaju jedan poseban međuodnos, kritičko propitivanje lišeno esencijalističkih utemeljenja i ontološke prtljage. Jedan ovakav povratak povijesti i politici neće osiguravati sebi ideologijske temelje koje osporava, nego će istinski ”kritički povratak povijesti i politici” morati sebe ”preispitati pod istim uvjetima koje upotrebljava da bi preispitao različite formalizme kojima stoji nasuprot”[8]. U tom smislu, postmodernističko osporavanje naracije historiografije pokazuje dvostruk subverzivni odnos; s jedne strane, osporavaju se ideologijske i često totalitarne pretenzije historiografskog diskursa na pravo istine, dok s druge strane postmodernistička paradigma, realizirana u polju takozvane historiografske metafikcije, osporava i samu sebe, ometajući uspostavu čvrstih, stalnih i rigidnih označitelja te, nasuprot tome, uspostavlja strukture, odnose i istine koje nisu utemeljene, nego su u stalnom procesu utemeljenja i stalnog preispitivanju svojih temelja.
Ovakva teorijska promišljanja i propitivanja su referentni okvir u kojem se može (ili bi trebao, po stavovima književno-kritičke misli) čitati i roman Milorada Pavića-Hazarski rečnik. Napisan 1984. godine, ovaj roman je, ubrzo nakon svog pojavljivanja, u krugovima ovdašnje književno-kritičke misli proglašen remek-djelom, ne samo srpske, nego i svjetske književnosti, posebno one koja spada u poetiku postmodernizma. Roman ”bez središta” koji se sastoji od tri različite knjige o jednom izgubljenom narodu, pri čemu sve tri knjige ”postoje naporedo, u međusobnoj polemici, ali nijedna nije dobila pravo na konačnu istinu”, dosljedno provodi postmodernističke pripovjedne strategije, od kojih su najočitije: uvođenje figure čitatelja i čitateljice u tekst, fikcionaliziranje historiografskog i naučnog diskursa, decentralizirana struktura teksta itd.[9]. Hazarski rečnik[10] se najčešće opisuje ecoovskom sintagmom otvorenog djela, pri čemu se naglašava kako decentralizirana i fragmentirana tekstualna struktura ušutkava glas Autora, otvarajući prostor za čitateljsku promišljanje i realizaciju značenja upravo na recepcijskom planu. Postmodernistička forma pripovijedanja, vođena principom igre, koja bi, prema postmodernističkim teorijskim ”receptima” trebala imati prije svega kognitivnu ulogu, proizvodi jednu misao koja usko korespondira sa glavnim tokovima postmodernističke filozofske misli, a realizira se u odupiranju totalitarizmu lyotardovskih ”metanarativa”, otvarajući vrata ka poljima beskonačne interpretacije i uspostavi pomičnih struktura i plastičnih značenja. Međutim, pomičnost i artificijalnost uspostavljenih značenja osporena je u ovom slučaju figurom samog autora, koji se sada, pojavljuje u formi Autora, kao barthesovske neprijateljske kategorije. Na ovom mjestu postaje bitno jedno od ključnih pitanja savremene (post)teorijske scene, a ono se može izraziti na sljedeći način: da li je važnije ono što sam tekst kaže ili je pak bitnije ono što je autor namjeravao da kaže i ono što je eksplicirao da je rekao? Sasvim je sigurno da se niti jedan tekst ne može posmatrati kao isključivo tekstualnu činjenicu, neodvojivu od polova produkcije, recepcije, pri čemu se u pol recepcije svakako ubraja i pol interpretacije. Bez obzira na privlačnost Barthesovog imperativa ”rađanja čitatelja” kao ključnog generatora značenja koje se mora desiti uz neizbježnu ”cijenu smrti Autora”[11], Hazarski rečnik je kanoniziran kao vrhunsko djelo srpske postmodernističke književnosti, ali i kao izraz tragičke sudbine srpskog naroda kojeg ovaj Autor identificira sa fikcionalnim Hazarima, jer dijele istu sudbinu velikog naroda potlačenog totalitarizmu malih naroda, a aluzije na analognosti između Hazara i Srba bivaju provedene kroz Pavićeve intervjue, autobiografske zapise, ali i kroz naknadna tumačenja pojedinih pasaža djela. U tom smislu, Autorovi implicitni i ekplicitni kodovi pomoću kojih je moguće da nad tekstom Hazarskog rečnika ‘lebdi” značenje o historiji srpskog naroda ispričanoj u priči o Hazarima stvaraju paradoksalnu situaciju i stvaranje jednog trivijaliziranog postmodernizma koji prividno provodi formu postmodernističkog pisanja, dok s druge strane, uspostavom jedne jedinstvene i totalitarizirajuće interpretacije, koja je upravo omogućila kanoniziranje djela ovog pisca, navodno potenciranje pozicije čitatelja se pokazuje kao vješta retorička igra, koja u svojoj pozadini nema neko metafizičko ili kognitivno utemeljenje, nego se javlja tek kao puka forma citiranja osnovnih strategija jednog poetičke paradigme. Stilski eklekticizam, za koji se često optužuje postmodernizam, ovdje biva prepoznat u svom punom sjaju, a druga dimenzija postmodernizma, ona metafizička o kojoj govori Žmegač, biva potpuno potisnuta i onemogućena figurom autora. Na ovaj način stvoreno je jedno ”trivijalno čudovište postmodernizma”, koje svakako nije karakteristično samo za Pavićevu poetiku ili poetiku autora/autorica sa naših prostora, nego je to pojava prisutna i na svjetskoj književnoj sceni, međutim, u ovom slučaju to se pokazuje kao jasan i simptomatičan znak za to da područje koje nije iskusilo svijest postmodernog stanja nije ni sposobno za jedno umjetničko protivljenje iskazano kroz lyotardovsko ”aktiviranje razlika” i proglašavanja rata cjelini i totalitarnosti. Ako se vratimo izvornim tekstovima postmodernističkih/postrukturalističkih teoretičara, tu prvenstveno mislim na školu francuskih mislilaca, možemo uvidjeti da je njihova teorija izraz jedne specifične političke situacije (neuspjeha studentskog pokreta iz 1968 godine), te da osnovne umjetničke strategije, koje promoviraju ovi autori, osim poetičkog, imaju i svoje političko i etičko značenje i smisao. Kako se jedna totalitarna interpretacija koja se veže uz ovo djelo može povezati za postmodernističkim ”aktiviranjem razlika” i otporom totalitetu? Na prvi pogled, veza između postmodernizma i etičnosti biva paradoksalna, jer relativizacija kao bitno svojstvo postmodernističkog diskursa onemogućava bilo kakvo konstituisanje nekog obavezujućeg sistema vrijednosti. Međutim, uprkos tom naizgled očiglednom paradoksu, mnogi postmodernistički tekstovi ipak promovišu određenu vrstu odgovornosti ili potrebe za etikom; ne radi se tu o alternativnim dominirajućim diskurzivnim praksama, nego o njihovom osporavanju, pa tako dekonstrukcija, kao jedna od temeljnih ”metoda” postmodernističkog diskursa, kao što tvrdi Catherine Belsey, ”indirektno tvrdi da značenja nisu unaprijed data i nepromjenljiva” nego da ona ”mogu biti izmijenjena”[12]. Upravo mogućnost osporavanja postojećih struktura i potencijalitet njihove transformacije koju promovira postmodernizam, dozvoljava da o postmodernizmu govorimo kao o po-etici[13], u njenom dvostrukom značenju, a vraćajući se njenoj metafizičkoj i političkoj dimenziji. U tom smislu, Hazarski rečnik, uz značenjsku nadopunu njegovog autora, nužno izlazi iz okvira postmodernističke po-etike, jer trivijalizira ono što postmodernizam aktualizira i promovira kao ”slavljenje razlika” i antitotalitarizam u interpretaciji. Samo kanoniziranje jednog djela postmodernističkog uklona protivi se logici ove poetike, međutim, i to je uspjelo ovom djelu[14], te je postalo ne samo slavnim mjestom u kanonu srpske književnosti, nego i sredstvom instrumentalizacije određenih ideoloških strategija u proteklih dvadeset godina na post-jugoslovenskom prostoru.
Na kraju, da li određeni tekst ima obavezu da bude dosljedan poetici koja ga prisvaja ili kojoj se on priklanja? Paradoks Hazarskog rečnika jeste upravo u toj dvostrukosti; s jedne strane insistira se na njegovoj postmodernističkoj orijentaciji, dok s druge strane, djelo Hazarski rečnik, ali i njegov Autor ubijaju prostor čitateljske invencije nametanjem jednog apriornog totalitarnog značenja, tako da Čitatelj, baš kao što se kaže na početku ovog romana leži mrtav i nepokretan u sistemu definitornog i nepomičnog značenja:
”Na ovom mestu leži onaj čitalac
Koji neće nikada otvoriti ovu knjigu
On je ovde zauvek mrtav.”[15]
[1] David Lodge u svojoj studiji Načini modernog pisanja izdvaja šest postupaka koji, prema njegovom stajalištu karakteriziraju književnost postmodernizma (bitno je spomeniti da od tih šest postupaka, četiri se mogu primjeniti i na modernu prozu); to su postupci: protuslovlja, permutacije, prekinutog slijeda, slučajnosti, prekomjernosti i kratkog spoja. Lodge, David. Načini modernog pisanja. Ljubljana: ČGP: Delo. 1988. str. 280. Ove postupke možemo pronaći i u Hazarskom rečniku, tako se može tvrditi da je to, po svojoj pripovjednoj formi, tipičan roman postmodernističke poetike. Međutim, pripovjedne strategije koje navodi Lodge nemaju svrhu i cilj u sebi samima, nisu samo literarna činjenica koja pronalazi isključivo estetsko opravdanje, nego sežu dalje od toga i imaju za cilj i narušavanje određenih struktura, ne samo fikcionalnog, nego i objektivno egzistirajućeg svijeta.
[2] O Pavićevom prislanjanju ideološkim (nacionalističkim) obrascima duhovito govori Mirko Kovač u svojoj polemičkoj knjizi pod naslovom Elita gora od rulje (2009), gdje ističe da su slavu Pavićevog najuspješnijeg romana gradili ‘’oni koji ga nisu razumjeli’’, te da je za njegovu slavu upravo presudno Pavićevo agitiranje o tome da su Hazari ‘srpska sudbina’’ Kovač, Mirko. Elita gora od rulje (polemika). Zagreb: Fraktura. 2009. str. 45.
[3] Žmegač, Viktor. Povijesna poetika romana. Zagreb: Grafički zavod Hrvatske. 1991. str. 393.
[4] Lyotard, Jean-François. Postmoderna protumačena djeci. Zagreb: August Cesarec. 190. str. 35.
[5] Butler, Christopher. Postmodernizam. Sarajevo: Šahinpašić. 2007. str. 34.
[6] Hačion, Linda. Poetika postmodernizma: istorija, teorija i fikcija. Novi Sad: Svetovi. 1996. str.182.
[7] Moranjak-Bamburać, Nirman. Retorika tekstualnosti. Sarajevo: Buybook. 2003. str. 227.
[8] Carroll, David. ”Povratak povijesti i politici”. U: Biti, Vladimir. Bahtin i drugi (ur.). Zagreb: Naklada MD. 1992. str. 159-160.
[9] Delić, Jovan. Hazarska prizma: tumačenje proze Milorada Pavića. Beograd: Izdavačko preduzeće Prosveta. 1991. str. 94.
[10] U ovom radu nemam namjeru ulaziti u interpretaciju samog teksta Hazarskog rečnika, jer prije svega želim ispitati (više ukazati) ekstralingvistički kontekst teksta, prije svega kontekst produkcije i kontekst recepcije, te ideologijske konotacije koje cjelokupno Pavićevo ”djelo” proizvodi.
[11] Roland, Barthes. ”Smrt autora’’, U: Beker, Miroslav. Suvremene književne teorije. Zagreb: Sveučilišna naklada Liber. 1986. str. 201.
[12] Belsey, Catherine. Postrukturalizam. Sarajevo: Šahinpašić. 2003. str. 91.
[13] Govoriti o postmodernističkoj po-etici svakako izgleda kao paradoks, ako se uzme u obzir načelo relativizacije koje ona promovira, međutim, vjerujem, da je jedna ovakva interpretacija moguća, posebno ako se vratimo izvorištima postmodernističke misli, a njene, često banalizirane i trivijalizirane rezultate, stavimo u zagrade.
[14] U tekstu namjerno upotrebljavam riječ djelo umjesto postrukturalistički postulirane alternative u pojmu teksta, jer želim naglasiti ideologijski aspekt koji je karakterističan upravo za ‘’djelo’’ ovog pisca.
[15] Pavić, Milorad. Hazarski rečnik: roman leksinkon u 100 000 reči. Beograd: izdavačko preduzeće Prosveta. 1989. str. 8.
