Esencijalističko interpretiranje kulture kao autohtone, jedinstvene i čiste tvorevine jedne društvene zajednice na balkanskom tlu, kao i u drugim evropskim zemljama dovelo je do nacionalističkih formula koje zatiru vezu sa Drugim, odnosno do političkog jednoumlja koje uspostavlja granice vlastite kulture uzdižući njene vrijednosti kao posebne i jedinstvene.

Piše: Osman Zukić

Postjugoslavenske društvene zajednice kulturi (još uvijek) daju posebnu ulogu u oblikovanju društvene sredine, kao i u formiranju nacionalnih identiteta koji su se razvijali tokom i nakon raspada jugoslavenskog socijalizma. Jugoslavenska interkulturalna zajednica specifična je u svom odnosu prema kulturi koja u slobodnim pučkim, ali i naučnim akademskim diskursima doživljava transformaciju iz trga, teatra, kuhinje, etc. u svetu, nedodirljivu i bogomdanu tvorevinu koja svojim tokom dokazuje, između ostaloga, i razvoj nacionalnih identiteta na jednom od prostora kojim dominira. O kulturi i njenoj zloupotrebi, o kulturnoj baštini i važnosti koja joj se pridaje, kao i kulturnom identitetu koji želi po svaku cijenu biti nadmoćan nad Drugim, piše Ivan Čolović u knjizi eseja, članaka i razgovora Blakan – teror kulture.

Tekstovi od kojih je sastavljena knjiga objavljivani su u ranijim publikacijama, pojedini su pročitani na naučnim skupovima ili su dio polemika o balkanskim kulturnim identitetima. Čolović u samom podnaslovu knjigu određuje kao oglede o političkoj antropologiji ispitivajući tako na koji su način u južnoslavenskoj interkulturnoj zajednici političke elite iskoristile kulturu u formiranju svojih pobjedničkih slogana. Knjiga uglavnom problematizira dominantne interpretacije kulture na prostorima zemalja bivše Jugoslavije, kao i u drugom zemljama Zapadnog Balkana. Zbirka eseja Balkan – teror kulture prvi put je objavljena na poljskom jeziku u proljeće 2007.

Tekstovima koji su sastavljeni u knjizi Balkan – teror kulture, Čolović aktuelizira, analizira i propituje probleme balkanskih kultura u najširem, odnosno otvara pitanja aktuelnih srbijanskih interpretacija kulture, u najužem smislu. Svi tekstovi povezani su idejom da je kultura na južnoslavenskim prostorima duboko ispolitizirana (naravno da se analiza postavljenih problema ne odnosi samo na jednu kulturnu zajednicu nastalu raspadom Jugoslavije). Prema predmetima istraživanja, Čolovićevi ogledi iz političke antropologije skoncentisani su u nekoliko naizgled različitih pitanja koja se nameću posljednjih dvadesetak godina u zemljama Zapadnog Balkana. Prije svih, Balkan – teror kulture problematizira kulturu i jezik u raljama političko-ideoloških interpretacija. Nakon toga, na tragu otkrića Marije Todorove u knjizi Imaginarni Balkan, Čolović posvećuje pažnju Balkanu kao metafori, odnosno diskursima, mitovima i imaginacijama o balkanskom naspram evropskog. Također, Čolović ispituje aktuelnu političku i kulturnu klimu u Srbiji i srpsku kulturu nakon 5. oktobra 2000. i pada režima Slobodana Miloševića. Svaki od postavljenih problema zahtijevao je kontinuirani istraživački rad koji podrazumijeva uvid u poznavanje teorijskih otkrića, medijskih istupa, književne publikacije i drugih pojava u javnom prostoru eksjugoslavenskih zemalja.

Kultura i kulturne vrijednosti tokom i nakon raspada Jugoslavije bile su najplodnije tlo za rasađivanje rigidnih nacionalističkih ideologija koje su se na političkoj sceni eksjugoslavenskih zajednica zadržale do danas. Kultura u medijma, odnosno njeno interpretiranje i razumijevanje u političkim govorima osnovni su predmet Čolovićevog istaraživačkog rada. Njegovi eseji zapravo pokazuju na koji su način kulturne vrijednosti iskorištene u konstruisanju etnonacionalističkih naracija. Autori nacionalističkih slogana u zemljama nastalim raspadom jugoslavenskog socijalizma često govore u ime kulture sakralizirajući njene vrijednosti. Tako Čolović u jednom od svojih eseja analizira nacionalistički diskurs koji voli da govori i radi u ime kulture jer kultura mu služi za opravdanje i legitimisanje ili prikrivanje politike nacionalnog egoizma, nacionalne dominacije i isključivosti.[1]

Esencijalističko interpretiranje kulture kao autohtone, jedinstvene i čiste tvorevine jedne društvene zajednice na balkanskom tlu, kao i u drugim evropskim zemljama dovelo je do nacionalističkih formula koje zatiru vezu sa Drugim, odnosno do političkog jednoumlja koje uspostavlja granice vlastite kulture uzdižući njene vrijednosti kao posebne i jedinstvene. Takvo interpretiranje kulture obavezno konstruiše naracije o nazadnim i od sebe manje vrijednim susjednim kulturama i identitetima. Čolović jasno upućuje na onaj segment političkog djelovanja koji je proizveo ratne užase devedesetih i koji je kroz svoje medije strateški razvijao manipulativnu ideju koja počiva na tome da se čovjek treba za kulturu boriti makar ognjem i mačem. Tako su nacionalističke i etnonacionalističke elite na južnoslavenskoj političkoj sceni upisale ideologiju u kulturu klerikalizirajući kulturne identitete. Tako je kultura postala neupitna kategorija, odnosno, transformisala se u ubilačku, kako kaže Amin Maluf analizirajući pitanja identiteta.

Čolović pokazuje na koji su način kulturne vrijednosti južnoslavenskih i balkanskih zemlja unutar jedne tradicije razvile ideju zatiranja Drugih reafirmirajući velike nacionalne mitove. Tako je nad kulturom izvršen teror od strane konzervativnih nacionalističkih interpretacija učinivši je oskudnom i zatvorenom za svaki oblika dijaloga ili polemike.

Nadalje, u eseju Sveštenici jezika. Nacija, poezija i kult jezika, Čolović otvara pitanje slavljenja jezika kao temelja nacionalnog identiteta, navodeći kako slavljenje jezika u državama nastalim raspadom Jugoslavije, zapravo, služi i za legitimisanje novog unutrašnjeg političkog poretka. Svjedoci smo kako „nacionalni radnici u jeziku“ u akademskim kabinetima normiraju jezik zavisno od političke elite koja tako potvrđuje svoj legitimitet. Postojanje jednog, piše Čolović, za Srbe, Crnogorce, Hrvate i Bosance, zajedničkog i u lingvističkom pogledu istog jezika, nije smetalo procesu konstruisanja tri posebna nacionalna idioma koji su postali dominantnom identitarnom oznakom njihovih kreatora. Jezik je u tom smislu sakraliziran i doveden u poziciju da razdvoji jednu naciju od druge. Čolović neprestano upućuje na paradigmatične primjere koji potvrđuju u tekstovima iznesene teze. Tako njegov rad predstavlja dugotrajano i kontinuirano bilježenje medijskih istupa, kako političkih tako i kulturnih djelatnika[2].

Govoreći o jeziku, Čolović na istom planu analizira književnost pokazujući načine na koje je zloupotrijebljena i iskorištena za nacionalnu stvar.

Mirko Kovač u eseju Doba zvijeri[3] pokušava predstaviti ulogu intelektualne i akademske zajednice u pripremanju krvavog ratnog epiloga koji se dogodio na prostorima bivše Jugoslavije devedesetih godina. U tom smislu aktuelni su i eseji iz knjige Balkan – teror kulture I. Čolovića. Analizirajući kulturne identitete društvenih zajednica eksjugoslavenskih prostora, dekonstruirajući naracije o velikim i malim kulturama, te navodeći primjere iz aktuelne političke, književne i medijske produkcije, Čolović provlači priču o neodgovornosti intelektualne elite prije i tokom krvavih zbivanja koji će uslijediti raspadom Jugoslavije.

Knjiga Balkan – teror kulture samo je nastavak istraživačko-analitičkog rada utemeljenog na antropološkim i kulturološkim studijama koji njen autor razvija još od 1971. kada je osnovao sada već čuvenu Biblioteku „XX vek“. Na kraju, ova knjiga nam u fusnotama daje upute na aktuelna antropološka i kulturološka istraživanja balkanskih kultura, što i u toj dimenziji knjigu čini više nego dragocjenom.

[1] Čolović, Ivan. U ime kulture, U: Balkan – teror kulture, XX vek, Beograd, 2008.

[2] Tako, npr, govoreći o sakralizaciji jezika u javnom prostoru, I. Čolović navodi sintagme izuzetnu uticajnog srpskog pjesnika Matije Bećkovića koji jezik označava kao „naša nevidljiva crkva“, dok su pjesnici, zapravo, „sveštenici jezika“.

[3][3] Isp. Kovač, Mirko. Pisanje ili nostalgija, Fraktura, Zagreb, 2008.