Književne studije sa dominantnom usmjerenošću svoga književnoga objekta saznavanja ka profiliranju nastavnoga kadra, još uvijek imaju jako uporište u pozitivističkoj metodologiji i esencijalističkoj kritici. Postavlja se pitanje sukladno postavljenoj relaciji centar-periferija-margina, ko i što normira centralnu poziciju pre/raspodele književnih programa i kanona.
Piše: Jasna Kovo
O procesu institucionalizacije književnosti
Univerzitet je uvek u dekonstrukciji, to jest univerzitet je rad dekonstrukcije, teze su koje Branka Arsić u pogovoru knjizi Pegi Kamuf, naslovljenoj tezom: Univerzitet u dekonstrukciji ili podela književnosti, elaborira, odnosno dekonstruira shodno dekonstruktivnoj metodi, te naslovom svoga teksta Soba s pogledom, aludira na postojanost i nužnost drugoga pogleda i moguće institucije znanja. Postojanost tzv. amsterdamske sobe, s vaninstitucionalnim pogledom na filozofiju i konstituciju znanja, ta Decartova vanuniverzitetska filozofija u samoj mogućnosti utemeljenja takvoga znanja je subverzivna i shodno dekonstrukciji jeste jednako u i izvan akademske institucije. Dakle, jedno univerzalno akademsko i time institucionalno znanje je podriveno i dekonstruirano u ne/potpunosti kontrole nad univerzalnom istinom i znanjem. Mogućnošću koja se otvara ka priznanju ne/kontrole nad cjelokupnim znanjem i naukom univerzitet je u dekonstrukciji, ”to znači da se celina njegovog znanja, ‘totalitet’, i ‘univerzalnost’ njegovog znanja, uvek uspostavlja kao necelovita, netotalna, nepotpuna, samo delimična; to znači da ‘unutar’ zidova univerziteta uvek nešto nedostaje, da nedostaje ono što je spolja, izvan ovih zidova, i što prema tome, jer je izvan mesta znanja, nema status znanja”(399). Priznavanjem ovog drugog pola istine, znanje prihvata to tzv. neznanje kao znanje i istovremeno legitimira sebe kao neznanje, dekonstruirajući se iznutra. S pretenzijom na univerzalno znanje, otkriva se i uvijek škakljivo pitanje o odnosu centra-periferije-margine. Koje su granice pre/ras/podjele među njima, i mogu li se imenovati čvrsto povučenim granicama koje ih razlikuju, odnosno u neprekidnoj igri raz-otkrivanja, zbližavanja/razdvajanja?
Iako su moderni univerziteti, kao i njihovi odsjeci i discipline često odbijale dekonstruktivnu misao/filozofiju u različitim metodologijama i teorijama p(r)oučavanja, nisu izbjegli tome da dekonstrukcija iako ne legitimirana kao posebna disciplina proučavanja, ipak obrazuje mnoge teoretičare, ali i samim svojim zadatkom zahvati ono što je univerzitet u dekonstrukciji, odnosno raz-otkrivanje, iz unutrašnjosti ili svoje spoljašnosti. Koristeći se, a ne braneći, dekonstruktivnom deridijanskom mišlju autorica ove knjige raz-otkriva historijske i filozofske determinante konstruiranja pojma univerziteta kao institucije i u njemu tzv. preraspodele naučnih disciplina i odsjeka, kako onih klasičnih tako i ovih modernih koji su proistekli iz institucionalizacije znanja-obrazovanja-poučavanja.
Pitanje kako i zašto, ali i kome književna/e studija/e duguje svoju institucionalizaciju, samo je jedno od mnogih polazišta razobličavanja institucionalnog koje je baš u onome književnom kao mjestu svake podele i preraspodele – proces institucionalizacije?!
Autoričino vraćanje Lokovim i Morelijevim esejiziranjima o korisnosti, odnosno beskorisnosti književnoga obrazovanja pretendira razumijevanju upravo predinstitucionaliziranog i pred/discipliniranog proučavanja poetskog, a oba polaze od tvrdnje o novčanoj i moralnoj beskorisnosti takvog obrazovanja, koje je usmjereno prevashodno na gospodu. No, iako je književno kao objekt p(r)oučavanja institucionalizirano, ovakvo rezimiranje tzv. bes/korisnosti bavljenja književnošću i književnim znanjem i u doba modernog univerziteta u jednoj humanističkoj eri, kao i posthumanističkoj, često postavlja isto pitanje. Devetnaesto stoljeće i hegelijanski i francusko-historički institucionalni koncept univerziteta i književnih studija koje su utemeljene u tzv. historičnosti, pozitivističkoj, postulirali su metodologiju i priskrbili književnom naučni objekt saznanja, potisnuvši samu poetiku stvaranja i postavljajući tzv. književnu historiju i historičnost tekstova kao objekt p(r)oučavanja. Tako je književno postalo mestom podele u kojem su institucije utemeljene, ali i u kojem one utemeljuju.
Promišljati tzv. konstrukciju, a time i dekonstrukciju univerziteta na južnoslavenskim prostorima, a u suglasju sa prethodno dekonstruiranim univerzitetom u zapadnocentričnome duhu i kanonu, znači ponovno profilirati ne toliku nužnu razlikovnost u odnosu na ovaj veliki model, koliko osvještavati ponovnu zakašnjelost i nakalemljeni model institucionalizacije znanja u univerzitetima. Promišljati pojam univerziteta, posebno u današnjim političkim okvirima koji na izvjestan način rukovode normativnim raspolaganjem pretenzija na ‘univerzalno’ znanje, znači poistovjetiti, odnosno svesti univerzitet na ”metonimijsku oznaku za Državu, onu mračnjačku i violentnu (jedinu koju smo iskusili), i zato kad god se ovde pročita reč ‘univerzitet’, nije moguće a da se ne iščita i reč ‘Država’, i to upravo u funkciji zbirnog imena za organizovano tlačenje(…)”, primjećuje Branko Romčević upravo uz prikaz Kamufine knjige. Poistovjećivanje univerziteta sa institucijom Države, neizbježno je mjesto u dekonstruiranju institucionalnih zadataka ovog mjesta u kojem se uključuju i međusobno isključuju diskurzivne prakse i preraspodjele date Moći otjelotvorene u instituciji Države-prostora koji krije pozadinske elemente religijskoga, nacionalnoga, i prevashodno jednog političkoga programa univerzalizacije istina i znanja. Ponovno su književne studije, to mesto podele institucija, usljed posjedovanja izvjesne Moći da se bude ”ideologijom’ koja se po definiciji ne može krivotvoriti zato što ona ne tvrdi neko stanje stvari, nego izvodi i proizvodi ono što tvrdi.”(25)
Dekonstrukcija današnjih disciplina književnosti uistinu se mora smjestiti u određeni historijski kontekst[1] iz kojeg su proizašli današnji nacionalni kanoni književnosti i programi koji su uključeni u univerzitetsko znanje, koje je shodno institucionalnom predznaku uvijek determinirano politikom date vlasti, ali i nužnim naglaskom na upisivanje institucija univerziteta u javni prostor. Ovoj dekonstrukciji književnih studija pristup se ponajbolje otvara u spekulativnom pre/ispitivanju kanonijskog znanja, plana i programa, kao i simboličkih i ‘ekonomijskih’ projekata investiranja nacionalnoga dobra. Različiti kriteriji i različiti interesi sudjeluju u procesu kanonizacije vrijednosti. Raz-otkrivanje upravo povijesnog konteksta procesa kanonizacije tekstova/samog pisma napose, razobličava jedan uvijek politički i ideologijski poduhvat uključivanja/isključivanja ne/podobnih vrijednosti. Začet u religijskome diskursu, kanon je prešao svoj povijesni put i ostao ono što u svome tekstu Nevolje sa kanonom definira Nirman Moranjak-Bamburać: ”kanonizacijom uobičajeno nazivamo društvenu instituciju koja pripisuje određenim tekstovima orijentacijsku funkciju i određuje njihov način čitanja. Ona se trajno održava u vremenu, tako što jedan literarni kanon određuje izbor tekstova koji se upisuju u kulturno pamćenje jer stabiliziraju i definiraju identitet neke grupe.’’ Upravo u ovome tekstu pomenuta autorica sukladno tematu časopisa, koji nije univerzitetska publikacija[2], dekonstruira ono mjesto u kojem kanon potvrđuje početno povijesno mjesto elitiziranja vrijednosti propisanih ’’u suštini androcentrično i mizogeno’’. Kanon nacionalnih vrijednosti sukladno Tradiciji koju konstruira, učitava i uključuje iz Centra moći-državnog aparata književnost/pismo koje je tradicionalno posredovano na relaciji Otac-sin, kćerka je isključena, ponovno po tradicijskome obzorju. No, ono na što upozorava autorica jeste upravo mišljenje koje je prisutno i u Kamufinoj knjizi: ma koliko se nešto institucionaliziralo, ono se uvijek deinstitucionalizira, tj. ’’ma kakav kanon oni predložili, on je osuđen na promjene i valja mu računati sa globalnom kulturnom industrijom’’(63). Ono što je ’’divlje’’, žensko ili ’’Mi’’, kako Moranjak-Bamburać i uprizoruje vlastitu poziciju, kada je i uvršteno u plan i program književnih studija, tih nacionalnih projekata, uvijek je paradoksalno, jer kada su i potisnuti iz kanona, ’’divlje’’, žensko ili ’’Mi’’ uvijek su prisutni efektnim označiteljem odsutnosti kao likovi, simboli, alegorije i slike. Kanonizacija pomenutih književnih vrijednosti, muškaraca, bilo bi ispravno reći, u današnjem bh. univerzitetskome rasulu jeste upravo ideologijska platforma distingviranja nacionalnih književnosti u projekte kulturalnoga pamćenja posebnosti i razlikovnosti, koje u još pluralnijoj diskurzivnoj praksi u suštini i postoje.
Dezintegraciju južnoslavenskih studija književnosti anticipirala je i činjenica da su funkcionirali u sasma drugačijoj političkoj i ideološkoj matrici sa bitno drugačijim metodologijama i teorijama upisivanja i prečitavanja univerzalnih književnih vrijednosti – od institucionalnog baštinjenja socijalističke revolucije do nepobitnog podrivanja istoga iz same institucije moći, kao i iz elemenata iza zidova revolucije. Raspadom političke platforme koja je vršila dominantnu institucionalizaciju, odnosno koncepta jugoslavenstva koji je kao državotvorni projekt integrirao zajedničke vrednote svih naroda i narodnosti Jugoslavije, nasljeđeni zajednički kanon vrijednosti revidira nepodobne, te nacionalnim projektom jakog simboličkog naboja kulturalnih i etno-religijskih vrednota Nacije koncipira kanon nacionalnog projekta, koji je u najmanju ruku problematičan – jer ideologija koristi književnost u univerzitetskom projektu izgradnje etno-nacionalnih identiteta. Granice koje su uspostavljene među trima nacionalnim književnostima, hrvatskom-srpskom-bošnjačkom, u ispraznoj ideologiziranoj retorici o tzv. sinkretizmima/prožimanjima i neminovnim razlikovnostima, zatvorene su pred otkrivanjem znanja. Stoga se u samom konceptu romantičarsko-historičkog diskursa uistinu dekonstruiraju na fonu pretendovanja na apsolutnu prevlast-moć-znanje-izvor kao dominantnu disciplinu između sve tri nacionalne književnosti. Mogućnost subverzivnoga djelovanja spram ideologiziranog razdvajajućeg diskursa moguća je u započetoj interkulturalnoj-interliterarnoj-interdisciplinarnoj metodi koja svoj diskurs vidi u mogućnosti dijalogiziranosti jednog južnoslavenskoga temelja (no, time proučavanje nije ograničeno samo na ove tri nacionalne književnosti, nego i na slovenačku, crnogorsku, makedonsku i bugarsku književnost). Međutim, i ovaj ključ čitanja nailazi na zidove otpora upravo što na iskustvu zapadnih univerziteta, o čemu piše i Nirman Moranjak-Bamburać, proizvodi barem dvije posljedice – rastače ono što je petrificirana disciplina i rađa nove epistemičke zajednice. Bez obzira kojom se teorijom pristupilo dekonstrukciji univerzitetske i književne institucije, hijerarhičnost dominantnog i potčinjenoga diskursa ne jenjava. Da li da se dekonstruira kanon, koji je u nasljedstvenome procesu rodno i spolno isključiv spram ženskog/ženstvenog, rasnog, kao i drugih spolno-rodnih identiteta, koji su u odnosu spram akademskog diskursa ono znanje koje narušava totalitet znanja i istine koju pokušava uspostaviti ovaj univerzalno-isključivi duh institucije, ili pak da se uradi nešto bitno drugačije. To je zapravo ono znanje koje s rubnih pozicija podriva ovaj kanon, i stoga je alternativno. Iako disciplinarno odvojene, studije filologije i književnosti djeluju u dosluhu s onim diskurzima koji poništavaju jezičku polifoniju na teritoriji jedne književne, naravno nacionalne zajednice. Ova usmjerenost ka jednonacionalnome govoru koje će se upisati u tzv. kulturalno/kolektivno pamćenje etnije-nacije, Pegi je dekonstruirala Gregoarovim projektom čistoga jezika-pisma-govora spomenika, koji je retorika ruine, no idealna je platforma ideološkog nacionalnoga projekta koji se upravo preko književnih heroja (samih pisaca) heterotopično učitava u instituciju imenovanja toposa, kojem je zadatak upravo pamćenje i potiranje razlika, tih sedimenata nepodobne prošlosti. Projekat buduće prošlosti! Ali baš u toj heterotopiji zbiva se rubna igra i performans dekonstrukcije ideološkog aparata institucija moći u cjelokupnoj hijerarhijskoj ljestvici. Novčanice, koje su zaposjeli književnici (naravno – bez književnica – što je direktna institucionalizacija muškoga diskursa) u tržišnome i političkome govoru jeste učitavanje poetike i ideologije prethodnog institucionalnoga projekta univerziteta. Ponovno u dekonstrukciji kanona, ponovno sa Nirman Moranjak-Bamburać koja upravo razobličava ekonomsko-političko-književno ideologizirano kanoniziranje bh. književnoga projekta, obnavljajući pomenuti Gregoarov projekt kulturalnoga pamćenja, u slučaju najvrednijeg tržišno-ekonomskog institucionalnog projekta.
Centar-periferija-margina, u suodnosu s Moći na planu nehomogenosti univerziteta u bosanskohercegovačkom društvu sa svojim institucijama djelovanja u poslijeratnom projektu formiranja ne samo mnogostrukih univerziteta, nego i disciplina koje se proučavaju na njima, čak i površnom analizom svjedoči o pluralnosti odsjeka za književne discipline u svim većim centrima i njegovim periferijama. Književne studije sa dominantnom usmjerenošću svoga književnoga objekta saznavanja ka profiliranju nastavnoga kadra, još uvijek imaju jako uporište u pozitivističkoj metodologiji i esencijalističkoj kritici. Postavlja se pitanje sukladno postavljenoj relaciji centar-periferija-margina, ko i što normira centralnu poziciju pre/raspodele književnih programa i kanona. Je li to Univerzitet u Sarajevu koji pod krinkom tri nacionalne književnosti dubinski sprovodi veće zidove među njima i pretenduje na povlašteno mjesto bošnjačkog nacionalnog kanona u prećutnom suglasju sa dominantnom političkom i kulturalnom politikom. Je li on ideologičniji od katedri koje su jednonacionalno obojene i je li moguće izvršiti ovakvu preraspodjelu? Nadalje, jesu li novoformirani univerziteti književnosti, i naravno jezika, uistinu subverzivniji i posjeduju li pogled iz amsterdamske sobe, spram, uvjetno rečeno, jednoga centra na koji referira ovaj tekst, mada se ista pozicija ne može oduzeti i drugim univerzitetima. Gdje je ona granica koja postavlja navedenu marginu koja bi trebala biti subverzivnom u svakom pojmu institucije? Postoji li ‘opravdan’ razlog za postojanje ovolikog broja odsjeka za književnosti, pa i samih univerziteta? Paradoksalno – no, u bosanskohercegovačkome slučaju ne bismo mogli reći da je univerzitet jednak pojmu Država, prije bi to bila metonimičnost Univerziteta spram entiteta, a potom i kantona! Kao da sve ove institucije u objedinjujućem pojmu Države kao vrhovne institucije gube svoj smisao u mnoštvenosti posjedovanja i pretendovanja na univerzalne istine i znanje. No, sa njima ili bez njih univerziteti su uvek u dekonstrukciji, sami u sebi, jedni spram drugih, u samom konstruktivističkome diskursu koji ukoliko se uzme vlastitim polazištem svoje kritičke refleksije (bilo u poststrukturalističkome, postkolonijalnome, postfeminističkome, kulturalnome, novohistorijskome ili nekom drugom ključu) teško više može vjerovati u metapriču o univerzalnoj vrijednosti i prosvjetiteljskoj ulozi književnosti (N.M.B.: 2005: 61)
I za sami, nedovršeni i nepotpuno iskazani kraj teksta, podsjećam se na uvodno polazište Pegi Kamuf koja iz čisto književnog ključa dekonstruira pojam poučavanja koje je u samoj književnosti često retorika didaktičnosti, jeres poučavanja moderne poezije za Bodlera i Poa. No, u našem kontekstu poučavanje je institucionalizirano, ne pita se što književnost poučava nego što se iz književnosti treba poučavati, odnosno što treba biti obuhvaćeno/isključeno institucijom književnosti.
[1] Dakle, nemoguće je danas govoriti i pisati o književnom bez pozivanja na historično koje je bilo temeljom formiranja te institucije.
[2] Nirman Moranjak-Bamburać. Nevolje sa kanonizacijom. U: časopisu Sarajevske sveske (temat: Nacionalni književni kanon), Sarajevo, br. 8-9, 2005.
