Ipak, Hemonov narator kroz ovu pseudo-dokumentarističku priču ide dalje od eksplicitnog raskrinkavanja dogme na kojoj počivaju sve te utopije, pa tako i američka, ne uspjevaju biti održive; time Lazarus postaje paradigmatski primjer žrtvovane figure, čija sudbina nadilazi svoj historijski kontekst i postaje pandanom sudbina sličnih individua…
Piše: Jasmina Bajramović
Književnost granice kao simboličkog toposa susreta raznolikih kulturoloških obrazaca, za onoga koji je ispisuje, otjelotvorena je metafora njega samog, kao lutajućeg elementa, istovremeno prisutnog i višestruko pripadajućeg, ali ne i kodiranog unutar jednoobraznih, homogenih cjelina svođenih pod nacionalne, vjerske i ine predznake. Onaj koji ispisuje – subjekt ili pošiljalac poruke – time se konstruira kao individua s migrantskim, izbjegličkim, prognaničkim iskustvom, baštineći sve identitarne odrednice fluidnosti, fragmentarnosti, nepostojanosti. Međutim, graničnost migrantskog, izbjegličkog, prognaničkog iskustva nije pitanje prelaženja nego prevođenja kulturalnih razlika budući da uvijek ostaje onaj nedjeljivi prostor, „komad života kojeg je nemoguće prevesti, iskustvo koje je obilježio zajednički život u određenoj zemlji, određenoj kulturi…“.[1] Poetika Hemonovog iskaza jeste poetika obilježena prvenstveno migrantskim iskustvom, jedinstvenim, neponovljivim, i svakako – neprevodivim. Hibridizacija kulturoloških instanci inkorporirana je u Hemonov poetski prosede, te je nezaobilazna i u njegovom novom romanu Projekat Lazarus.
Paralelizam dva romaneskna narativna toka uspostavlja dva naizgled različita iskustva, suprotstavljajući, s jedne strane, naratora, Vladimira Brika, hemonovski prepoznatljive figure pisca, koji početkom rata odlazi u Ameriku, u kojoj je njegova neprilagođenost svakako dominantna unutar takve životne sredine:
Ja sam umjereno lojalni građanin par država. U Americi – toj razumnoj zemlji –traćim svoje pravo glasa, nevoljko plaćam poreze, djelim život sa ovdašnjom ženom, i s teškom mukom se prisiljavam da ne zazivam bolnu smrt idiotu predsjedniku. Ali također posjedujem i bosanski pasoš koji rijetko koristim; u Bosnu idem na mučne odmore, i sahrane…
Takvo iskustveno poimanje, bazirano na autoironičnom iskazu, postat će polaznica s koje će Brik neprestano interpretirati svoju poziciju, koja je suštinska pozicija margine. Njegova je marginalnost višestruko kodirana; on je Drugost kao američki kolumnista koji piše o vlastitim migrantskim iskustvima; Drugost je i u privatnoj sferi intime vlastite porodice; međutim, Drugost je i unutar migrantske mikrokulture, ustanovljene u proslavama Dana Državnosti, okupljanjima koja predstavljaju blijede projekcije reafirmacije patriotsko-patrijarhalnog duha i tradicionalnih vrednota: svađama oko parking mjesta za invalide, lošom interpretacijom sevdalinke, te epilogom u prezirnim kritikama na račun ustaljenih stereotipa o američkom načinu života. Brik, kao posmatrač iz čije je perspektive čitaocu dat uvid u ove događaje, postaje aktivni sudionik ove samoobmane, kako je on naziva:
Kao i svi drugi, uživam u nezasluženoj časti pripadanja jednoj naciji, a ne drugoj; volim odlučivati ko će nam se pridružiti, ko ispada, i ko je dobrodošao kad svrati.
U ovoj ironičnoj rečenici sadržana je suština zlokobnosti svih nacionalnih/nacionalističkih dogmi, koje će Hemon problematizirati, kroz iskustva svojih protagonista; jer, kako je prethodno rečeno, naspram prvog, dominantnog narativnog toka Brikove životne priče, otkriva se i druga, subordinirana fabula – priča o Lazarusu, jevrejskom imigrantu ubijenom 1908, glavnom junaku Brikovog romana u nastanku. Lazarusova nerazjašnjena smrt, opisana u uvodu, tematska je okosnica koja će odrediti tok Brikovog djelovanja, kao i ostalih protagonista romana.
Ove dvije uzajamno ovisne fabule funkcioniraju kroz identitarno prelamanje njihovih likova, obilježenih istovrsnim tragičkim usudom individue u marginalnoj poziciji, kontekstualizirane u različitim historijskim epohama. Naime, Brikova se margina očituje u višestrukosti njegovog identiteta, postavljenom kao kontrapunkt njegovoj supruzi američkog porijekla Mary, zatvorenoj ženi konzervativnog odgoja, koja pojačava njegovu samoalijenaciju – nepristupačnost nje i njene porodice, uzrokovana sumnjivom bazom njegova porijekla, postaje jednim od motivacijskih tačaka za odlazak. Istovremeno, Brik se ne može poistovjetiti sa novoformiranim viktimološkim identitetom matične domovine, jer ratno iskustvo njegovih sunarodnjaka nije i njegovo vlastito; time Hemon zaokružuje figuru svog naratora – nowhere man – čija je egzistencijalna pozicija limb neprilagođenosti, i, samim tim, heterogenosti nasuprot monolitskom vakumu koji teži da ga usisa. Pojava Lazarusa Averbucha, mladića čije se nepravedno ubistvo zataškalo iz političke korektnosti, asocijativno se nadovezuje na Brikovo iskustvo; naime, Lazarusova figura jeste figura mučenika, imigranta pridošlog u Ameriku u potrazi za mirnim životom, dječaka u bijegu od strahota pogroma; demokratičnost američkog sna licemjerna je krinka čistog građanskog društva, koje korijene svojih profašističkih vjerovanja skriva pod moralističkim tezama o pogubnosti stranačkog utjecaja, zbog kojih će Lazarus, okarakterisan kao ANARHISTIČKI TIP, na kraju i nastradati:
Nepoželjni stranci bit će deportovani. (…) Ali, sada su talijanski i ruskojevrejski elementi došli u prvi plan. Vođe su im niže, degenerisane kriminalne sorte, vrijedne svakog prezira, ali su njihove metode daleko opasnije. Oni vjeruju u nihilističke ideje samoubistva i atentata.
Ipak, Hemonov narator kroz ovu pseudo-dokumentarističku priču ide dalje od eksplicitnog raskrinkavanja dogme na kojoj počivaju svi totalitarni sistemi, sve te utopije, pa tako i američka, ne uspjevaju biti održive; time Lazarus postaje paradigmatski primjer žrtvovane figure, čija sudbina nadilazi svoj historijski kontekst i postaje pandanom sudbina sličnih individua koje će stradati u posvemašnjoj histeriji odbrane od Drugog, nakon napada od 11. septembra na WTC, što će i sam Brik primjetiti istražujući dokumentaciju vezanu za ovaj slučaj.
Ipak, ono što ova dva lika temeljno povezuje na narativnoj ravni jeste princip putovanja, kroz koji Brik, razotkrivajući Lazarusov imigrantski put/bijeg, rekonstruira vlastite identitarne odrednice, počevši od trenutnog prebivališta, koje se uvjetno može nazvati prvom tačkom putovanja, preko Ukrajine, koja se u njegovom kulturalnom sjećanju formira isključivo kao naslijeđe, do privremenog ishodišta putovanja – Sarajeva. Time čin putovanja nije uvjetovan konačnim odredištem, ili mjestom gdje neko primjeti da te nema, kako Brik nekoliko puta tokom romana referira na određenje doma, jer takvo mjesto ne postoji za njega kao lutajućeg subjekta; u tom segmentu susreću se njegova i Lazarusova ličnost, kao dvaju figura na razmeđu i u stalnom metafizičkom putovanju. Nemogućnost potpunog osamostaljenja (fizičkog i materijalnog) od Mary, licemjerja svoje životne sredine, pa i projekcije sopstva unutar takvog sistema Brikova je krajnja preokupacija, usmjerena na njegovog suputnika i prijatelja iz djetinjstva – Roru. Kroz figuru Rore, koji istinski baštini sve karakteristike imigranta, pa i nomada (njegovo je lutanje kružno, uvijek se vraća na tačku polazišta) uspostavlja se dodatni kontrapunkt – Rora je personifikacija neopterećenosti metafizičkim promišljanjima, koje su Brikova stalna opsesija. Rorina dominantnost također proizilazi iz lakoće pripovijedanja, jednostranosti pristupa, klasičnog lokalnog šarma i transparentnosti, vidljive i u efektno uvedenom podžanru bosanskog vica, koji su na stalnoj komunikacionoj ravni između Rore i Brika, te razbijaju sumornost Brikovih egzistencijalnih pitanja lakoćom svoje forme.
Ipak, fenomen egzistencijalne zapitanosti glavnog naratora implicitno se provlači kroz čitavu romanesknu strukturu, preplićući oba fabularna toka do materijalne nerazdvojivosti. Ispisujući roman o Lazarusu, obnavljajući tokove Lazarusovog puta, posjećujući muzeje posvećene pogromu i holokaustu, prolazeći kroz njihovu tragikomičnu ukočenost, Brik dolazi do poraznog zaključka da je cijena koju je potrebno platiti za vlastitu nesvrstanost previsoka, te da završava u uzaludnoj smrti ili zaboravu. Stoga su i svi događaji koji slijede nakon Lazarusove smrti samo mehanički produžetak apsurdnosti njegove pogibije; mučna borba njegove sestre za dostojanstven pokop (unaprijed osuđena na propast), te čerečenje njegovog tijela u svrhu medicinskog eksperimentisanja samo su slikoviti pokazatelji uzaludnosti njihove borbe protiv totalitarnog režima i diktata većine. Lutalica, nomad, imigrant, egzilant – svi djelimično prepoznatljivi u Brikovoj ličnosti, kao i ostalim protagonistima romana – manjina su koja je prisiljena platiti svoj ceh društvima zasnovanim na totalitarnom poretku, pri čemu Hemon, kao i u zbirci pripovijedaka Ljubav i prepreke, romanu Nowhere man i svojim kolumnama razotkriva maniju kolektiviziranja i sveopšteg grupisanja, paranoju nimalo zagušenu masovnom globalizacijom, postavljajući u rascjep svog čovjeka niotkud, na ničijoj zemlji.
[1] Denić-Grabić, Alma: Etika i trauma nepripadanja u Sarajevske sveske, broj 23-24, Mediacentar, Sarajevo, 2009, 248. Str.
