Raspad Jugoslavije, i strašni rat koji se odigrao na prostoru Bosne i Hercegovine, doveo je i do potpunog urušavanja univerziteta kao krovne društvene institucije. To je uslovilo fragmentarizaciju jednog postojećeg univerziteta na nekoliko manjih univerziteta, odnosno došlo je do stvaranja nekoliko, skoro strogo nacionalnih univerziteta širom Bosne i Hercegovine, da bi se tokom i nakon rata mogla proizvoditi nova nacionalna „pamet“. Ratni model univerzitetskog djelovanja se nastavio i u postdejtonskom periodu i ostao nepromijenjen sve do današnjeg dana.

Piše: Đorđe Krajišnik

(Tekst objavljen u drugom broju časopisa sic!)

O novim institucijama neslobode i diletantizma – Univerzitet u I. Sarajevu

Opšte je poznata činjenica da je u postratnoj bosanskohercegovačkoj zbilji, djelovanjem raznih postraumatskih faktora, došlo do potpune degradacije i dekadencije svih oblika društvenog i kulturnog života, odnosno – do potpunog pomjeranja kako vrijednosti tako i vrijednosnih granica i stavova. Stoga u takvoj BiH, osakaćenoj ratnim strahotama i još uvijek u svakom pogledu duboko nesređenoj, postoji nekoliko presudnih uticaja koji onemogućavaju napredak u bilo kom, sem u kriminalnom i korupcijskom pravcu. U osnovi kulturnog i društvenog stanja jesu ostaci kolektivističke tradicije, koju nikako ne uspijevamo odbaciti, jer je u kulturi bila prisutna kroz čitavu istoriju (pa tako i u toku jugoslovenske komunističke ere), te predstavlja jedan od temeljnih načina upravljanja i razmišljanja kod velikog broja ljudi u ovoj zemlji. U skladu s tom, u određenoj mjeri modifikovanom kolektivističkom težnjom i njenim načinom rezonovanja stvarnosti, ukazali su se postapokaliptični nacionalistički torovi u formi dva bosanskohercegovačka entiteta iz kojih se neprestanom retorikom zatezanja situacije i potezanja nacionalnih interesa u cilju zaštite nekolicine nacionalnih ovnova-predvodnika, koji su do guše ogrezli u kriminalu, stvara atmosfera jednog sveprisutnog i neprekidnog rata. Rata, ovaj put bez masovnih ubijanja i proljevanja krvi, ali rata masovnog ubijanja moždanih ćelija kod građana ove zemlje, rata u kojem se građani sistematski i potpuno zaglupljuju, u kojem se narod getoizira i stvara nova masa koja će na najmanji mig monstruoznih očeva nacije biti ponovo spremna na ubijanje.

Kada iznosim ove činjenice i kada pominjem masu kojom se manipuliše, mislim prije svega na one ljude koji su proživljavali djetinjstvo ili svoju ranu mladost dok je trajao apokaliptični bosanskohercegovački krvavi pir, dakle, na onu populaciju koja bi trebala i koja treba, ukoliko već u njoj nije ubijen smisao za takve stvari, povesti ovu zemlju van iz okova vođa (čije su ruke krvave do laktova!) i njihovih novih-starih ratnohuškačkih etnopolitika. Pri tome, naravno, misli se na novu akademsku populaciju koja stasava ili je nedavno stasala na mnogobrojnim bosanskohercegovačkim privatnim ili neprivatnim univerzitetima i fakultetima. I tu dolazimo do onoga što bi zapravo trebala biti suština ove priče, do onoga čime se trebamo baviti u okviru našeg tematskog zadatka, a to je dakle problem univerziteta ili univerziteta danas, u Bosni i Hercegovini i njenom bližem okruženju. Mada je ova zemlja još uvijek u daleko nezavidnijem položaju nego što su to susjedne zemlje kada je univerzitet u pitanju, tako da poređenje i govor o nivou bosanskohercegovačkih univerziteta naspram univerziteta iz susjednih nam zemalja i nije baš zahvalan posao. Stoga ću se ja u toku svoga izlaganja, a da ne bih suviše lutao i govorio ono što mi nije baš najpoznatije, ograničiti prije svega na ono što mi je najbliže, odnosno na univerzitet, a opet niže na fakultet koji je meni blizak. Dakle, na Univerzitet u Istočnom Sarajevu, a tačnije na Filozofski fakultet u okviru gore pomenutog univerziteta. Ali bez obzira na to što ću se ograničiti na tu jednu, meni blisku instituciju, ja neću govoriti samo o njoj, već ću na osnovu nje govoriti generalno o stanju na bosanskohercegovačkim univerzitetima i fakultetima. Jer, zaista su samo nijanse u pitanju kada je riječ o njihovom stanju.

Raspad Jugoslavije, i strašni rat koji se odigrao na prostoru Bosne i Hercegovine, doveo je i do potpunog urušavanja univerziteta kao krovne društvene institucije. To je uslovilo fragmentarizaciju jednog postojećeg univerziteta na nekoliko manjih univerziteta, odnosno došlo je do stvaranja nekoliko, skoro strogo nacionalnih univerziteta širom Bosne i Hercegovine, da bi se tokom i nakon rata mogla proizvoditi nova nacionalna „pamet“. Ratni model univerzitetskog djelovanja se nastavio i u postdejtonskom periodu i ostao nepromijenjen sve do današnjeg dana. On je uslovio vraćanje na devetnaestovijekovni model kreiranja nacionalne svijesti, odnosno, na devetnaestovijekovni model izučavanja svih naučnih oblasti i njihovo dovođenje, na svakom mjestu gdje je to bilo moguće, u usku vezu sa nacionalnim identitetom jednog od bh. naroda. Pri tome, vidno je odbacivanje i satanizovanje svega onoga što remeti koncept nacionalne kulture, kao i uzdizanje i rehabilitovanje podobnih ličnosti i oblika nacionalne kulture koji su imali „nesreću“ da im prošli sistem nije dopuštao da dođu do izraza. Pa je tako prisutno veličanje deklarisanih fašista iz Drugog svjetskog rata kao najvećih sinova, što je naprimjer bio slučaj sa likom i djelom Nikolaja Velimirovića, tzv. Sv. Nikolaja, ili ukazivanje na pogubnost i ništavnost djela Branka Ćopića kojega su iste one snage koje su posvetile fašistu Nikolaja, potkazale kao „crvenog“ i za nacionalnu kulturu nepodobnog pisca.

S druge strane, pored djelovanja nacionalističkih faktora na kreiranje novih bosanskohercegovačkih univerziteta, jednu od presudnijih uloga u njihovom formiranju odigrale su i vjerske institucije. Na svim univerzitetima, bez obzira koja konfesija je većinski zastupljena u tom dijelu zemlje gdje se univerzitet nalazi, vjerski faktor, nakon što se srušio vladajući komunistički sistem i nakon što se riječ bog počela pisati velikim slovom, odnosno, nakon što je religijsko ušlo na velika vrata u sve pore društva i postalo obilježje za vrednovanje kako pojedinaca tako i institucija, vjerski faktor, dakle, uz nacionalnu osviještenost počinje predstavljati jednu od glavnih vodilja u kreiranju i vođenju politike univerziteta i fakulteta. Tako, u svakom dešavanju vezanom za ove obrazovne institucije, učešće neizostavno uzimaju i vjerski službenici. Bilo da se radi o otvaranju novih objekata ili pak o bilo kojoj vrsti proslava vezanih za neki praznik ili neki važan istorijski datum koje univerzitet ili fakultet obilježavaju, uvijek i u svim prilikama možete primijetiti članove vjerskih zajednica koji su tu da bi uz obavljanje vjerskih obreda dali svoj blagoslov i time pokazali svoju sveprisutnost i u svjetovnim poslovima. Pored toga, vjersko se neizostavno uvuklo i u naučne sfere, tako da se mnoge naučne oblasti danas proučavaju pod jakim uticajem vjerskog tumačenja – bilo da se radi o tumačenju književnih, filozofskih i drugih djela, skoro uvijek imate prisutan, pa u nekim slučajevima i presudan, uticaj vjerskog tumačenja. Stoga, često se može postaviti pitanje nisu li to bosanskohercegovački univerziteti postali džemati i crkvene opštine?

Kada je riječ o Univerzitetu u Istočnom Sarajevu, ili pak, o Filozofskom fakultetu u okviru tog Univerziteta, sve gore izneseno neizostavno važi i za njega, i sve izneseno jeste i sastavni njegov dio. Univerzitet u Istočnom Sarajevu nastao je početkom rata u Bosni i Hercegovini, tačnije 1992. godine, mada u zvaničnoj univerzitetskoj publikaciji stoji da je „univerzitet u Istočnom Sarajevu zakonski sukcesor Univerziteta u Sarajevu koji je osnovan 1949. godine“, što je veoma diskutabilna stvar, tako da ovom prilikom ne bih ulazio u tumačenje toga. Fakulteti u okviru ovog univerziteta smješteni su na veoma širokom prostoru sarajevsko/romanijske regije, a i nešto šire, pošto se pojedini njegovi odjeljci nalaze u Foči, Trebinju, Zvorniku, Bijeljini i drugim mjestima. Ali onaj njegov glavni dio smješten je na teritoriji grada Istočno Sarajevo. Za neupućene, I. Sarajevo se prostire takođe na širokom području, pa zahvata teritoriju od prevoja Rogoj s jedne strane, pa sve skoro do Han Pijeska i Višegrada s druge strane. I kao što se iz navedenog može vidjeti, pojam univerziteta u Istočnom Sarajevu je isuviše širok u svakom smislu, pa je veoma teško biti upućen u dešavanja u svim njegovim dijelovima, tako da ću ja ovdje, kao što je već ranije napomenuto, iznijeti neke činjenice o Filozofskom fakultetu smještenom na Palama, ili kako to neki više vole reći – u Palama. Ali opet ću napomenuti da bez obzira na to što ću govoriti samo o njemu, ja ću na osnovu njega govoriti o svim fakultetima u okviru Univerziteta u Istočnom Sarajevu, jer držim da se stanje na njima znatno ne razlikuje od stanja na Filozofskom fakultetu na Palama.

Filozofski fakultet na (ili u) Palama se takođe smatra sukcesorom Filozofskog fakulteta u Sarajevu, tako da se kao njegova godina osnivanja uzima 1950., ali njegov stvarni početak se, takođe, sasvim opravdano može vezati za 1992. godinu. Kao i sam grad Istočno Sarajevo ovaj Filozofski fakultet danas u velikoj mjeri jeste marginalizovana institucija, i on se neprestano nalazi u sjenci kako banjalučkog, tako i sarajevskog Filozofskog fakulteta. Pa se u velikom broju slučajeva ovaj fakultet, kao u suštini i cjelokupan Univerzitet u I. Sarajevu, isključuje iz nekog ozbiljnijeg posmatranja i doživljavanja. Jer, otkako je administrativni i politički centar RS-a postala Banjaluka i otkako je djelovanjem centralnih sila u ovom bosanskohercegovačkom entitetu sva pažnja usmjerena na taj njegov dio, i otkad je istočni dio Republike Srpske pod uticajem raznih političkih trvenja u potpunosti zaboravljen, sam grad Istočno Sarajevo, pa tako i njegovi fakulteti su postali rubno pitanje. Na koje se suštinski i ne obraća mnogo pažnje, jer trenutno nije od velike strateške važnosti za moćnike koji se trude napraviti ono što bi se moglo imenovati kao Banjalučka republika. Iz takvog odnosa od strane Banja Luke proizilaze i svi drugi odnosi prema Filozofskom fakultetu na Palama. Veliki broj profesora koji cirkulišu na ovom fakultetu dolazi iz Srbije, i jedan manji broj iz Crne Gore, dakle sa fakulteta u Beogradu, Nišu, Novom Sadu, te Nikšiću i Podgorici. Te profesorske snage predstavljaju gro kadra na ovom fakultetu, dok onaj drugi, manji broj profesora jesu tzv. redovni profesori, odnosno profesori koje možete u bilo kojem trenutku naći na fakultetu. To naravno ne znači da profesori koji dolaze sa univerziteta iz susjednih zemalja nisu redovni profesori, naprotiv – većina njih se zaista i vodi tako, ali druga je stvar to što njih možete sresti svega dva do tri puta u toku jednog semestra. Što dalje upućuje na zaključak da Filozofski fakultet na Palama ima jako malo vlastitih i stalno prisutnih kadrova, što dalje upućuje da je politika stvaranja novih profesora, što bi trebala biti jedna od glavnih obaveza fakulteta, ide jako traljavo, pa je veoma rijedak slučaj, čast izuzecima, da imate profesora koji je „proizveden“ na ovom fakultetu. I naizgled tu zaista nema nikakvih problema – ko ne bi poželio da sluša predavanja kod najpriznatijih naučnika u regionu? Ali, glavni problem koji se nameće i koji donose ti i takvi profesori jeste njihov odnos prije svega prema studentima, a u krajnjoj liniji i prema samom fakultetu.

Naime, veliki broj njih svoj dolazak na Filozofski fakultet na (ili u) Palama doživljava kao svojevrstan izlet i odmor od teških obaveza na matičnim fakultetima. To i ne čudi, kada se uzme da su Pale bile poznato prijeratno vikend izletište (pa otuda i dolazi ono ići na a ne u Pale). Međutim, Pale više nisu vikend izletište, već bi po onome kako se predstavljaju trebale biti značajan obrazovni centar. Izleti profesorima bi se opet mogli nekako i oprostiti, ali je neoprostiv njihov pristup nauci i studentima na tom fakultetu. Tako uopšte nije rijedak slučaj da vas oni posmatraju kao neke jadnike koji su proživjeli i preživjeli neki nesretni rat, pa odaju utisak da se prema vama kao tim jadnicima trebaju ponašati popustljivo da vas ne bi povrijedili, jer ste vi zapravo već suviše propatili. I tada dođete do nekih zaprepašćujućih saznanja. Profesor studentici ili studentu nakon što je ova ili ovaj odgovorila/o na pitanja postavljena na ispitu kaže: „Da si mi u Beogradu za ovo ne bi dobila/o ni ocjenu 6, ali evo ti ocjena 8“. I vi tu ostanete potpuno frapirani načinom na koji se taj profesor ophodi prema vašoj koleginici ili kolegi, okrenete se oko sebe da negodujete, da pitate pa zašto su oni u Beogradu vrijedniji od mene, i tu vas dočeka gomila nezainteresovanih faca koje su tu samo da bi upisale neku ponižavajuću ocjenu i nastavili svoju čamotinjsku meditaciju. I opet, i u ovom slučaju bi možda mogli oprostiti profesorima – jer ko ne bi volio da su profesori popustljivi prema nama i da kroz svoje školovanje prolazimo bez teškoća, ali je neoprostivo da su isti ti profesori, koji na takav način upisuju te bezvrijedne brojke na komad papira, kada se pojave na vašim predavanjima, a to je kao što rekoh dva do tri puta po semestru, u stanju da vas ništa ne nauče već da dođu i čitaju predgovore iz knjiga koje imate pred sobom, a vi kao vrijedni studenti treba tokom dva bloka predavanja da ispisujete u svoje sveske ono što možete pročitati iz knjige koju imate pred sobom (i tako trošite svoje dragocjeno vrijeme, papir i olovku). Ovo su samo neki od upečatljivijih detalja koji se odnose na profesorski pristup Filozofskom fakultetu i njegovim studentima. Mišljenja sam da ovi primjeri i ne zahtijevaju neko detaljnije objašnjavanje ili tumačenje, dovoljno je samo malo porazmisliti o njima i neizbježno je da će se doći do suštine onoga na šta se njima htjelo ukazati.

Posebnu pažnju zavrjeđuju i sami studenti ovog fakulteta. Među studentima Filozofskog fakulteta vlada jedna sveopšta i uvijek prisutna apatija i nezainteresovanost. Ona je u nekoj mjeri potpuno razumljiva kada se uzme u obzir birokratska mašinerija, pogotovu novija bolonjska, koja je studente stavila u okove birokratskog čudovišta te su oni postali robovi papirologije i studentskih službi, koje su uvijek, suprotno od toga što bi trebale biti susretljive i na raspolaganju studentima, nesusretljive i samo još jedan dodatni teret na studentskoj grbači. Ali ipak, takvo stanje na fakultetu ili uopšte na fakultetima nikako ne smije i ne može biti opravdanje za potpuno pasivan odnos studenata prema svemu što se dešava oko njih, a pogotovo odnos prema onome što se tiče direktno njih. Pa je tako bilo slučajeva da se studenti, kada se trebaju enormno povećati školarine ili se, pak, treba reagovati na negativan rad nekog profesora, plaše javno reći svoj stav i potpisati bilo kakve peticije kako bi se takvi postupci sankcionisali ili barem izrazilo negodovanje prema tome. Običan izgovor većine studenata biva – kako oni ne smiju ništa potpisivati jer baš, upravo tada, u tom danu imaju ispit ili kod dekana fakulteta ili kod nekog od profesora čiji je rad diskutabilan. Tu opet možemo nazreti strah koji je nametnut od strane samog fakulteta koji se trudi kontrolisati i svojom politikom ubiti svaku želju za buntovnički izraz, te usmjeravati i na kraju proizvesti prototipne i podobne studente, a kasnije i profesore, koji će opet proizvoditi isto tako prototipne đake ili studente, i tako u nedogled u prototipnost. Toj studentskoj nesposobnosti i apatiji u velikoj mjeri doprinose i kojekakva „nezavisna“ studentska udruženja ili unije koje su u direktnoj sprezi sa upravom fakulteta. Članovi tih udruženja se skoro pa tajno biraju na glasanjima na kojem se pojavljuju samo oni odabrani, pa se tako može doći do saznanja da nekolicina tih tajno biranih studentskih „predstavnika“ troši desetine hiljada konvertibilnih maraka na raznorazna svoja putovanja i druge njima poznate aktivnosti. Isti ti studentski „predstavnici“ se pri tome skoro nikako ne bave onim čime bi se trebali baviti, dakle – studentima i njihovim pravima. I od svih aktivnosti koje bi trebali organizovati, te i takve studentske unije ili udruženja više od svega praktikuju borbu za nacionalne interese srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, što im naravno niko ne može osporiti, ali se oni bore i za nacionalne interese Srba u susjednoj zemlji. Pa smo svojevremeno imali, baš u organizaciji studentskih udruženja, velike protestne mitinge povodom proglašenja nezavisnosti Kosova, i to je bio najveći domet do kojeg su mogli dobaciti ti i takvi studenti i unije. Ali, to i jeste prava slika bosanskohercegovačkog društva, jer sve funkcioniše pod parolom: što je nacionalno podobno, to nam je srcu milo.